Erken Dönem Tasavvufunda İdeal Bir Tip Olarak Şeyh ve Misyonu

Şeyh İslâm kültüründe ve özellikle tasavvufta önemli öğelerden biridir. Bu çalışmada bir kavram ve tip olarak şeyh ele alınmıştır. Tarikatların teşekkülü öncesinde, şeyh teriminin tasavvuftaki mahiyeti semantik analiz yöntemiyle incelenmiştir. İdeal bir tip olarak şeyh, şeyh teriminin belirli bir tarih kesitinde ifade ettiği anlam, bu tipin o süreçteki görevine göre nasıl sınıflandırıldığı gibi hususlar çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Şeyh ya da mürşit adı verilen üstat, tasavvufta en yüksek makama sahip sûfîyi ifade etmektedir. Şeyh, mürit denilen öğrencilere talim/öğretim ve terbiye/eğitim veren kişidir. Şeyhin, erken devir tasavvufunda eğitim-öğretim usulünü ve yükümlülüklerini belirlemek bu araştırmanın amaçları arasındadır. Tarikatların yayılmasından sonra tasavvuf çevrelerinden veya hâricinden bazı âlimler erken dönem şeyhlerini, eğitimde takip ettikleri tarzlar sebebiyle birtakım tasniflere dahil etmişlerdir. Onlar şeyhleri temelde talim şeyhi ve terbiye şeyhi olarak ikiye ayırmışlardır. Çağdaş birtakım araştırmacılar da erken dönem eserlerdeki bazı verilerden hareketle bu teorinin peşinden gitmişlerdir. Şeyhleri kesin kategorilere ayırma gayretinin meşruiyetini sorgulamak da çalışmanın amaçlarındandır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Şeyh, Mürit, Talim, Terbiye

The Shaykh as an Ideal Type and His Mission in Early Sufism

Shaykh is one of the important agents in Islamıc culture and especially in tasawwuf. In this study the shaykh has been handled as a concept and a type. Before tarīqat’ institution, the essence of the term shaykh in tasawwuf has been examined by semantic analysis method. Some issues such as the shaykh as an ideal type, the meaning of the term shaykh in a specific date section and how this type was classified according to his mission in that process have constituted the subject of the study. The (sufi) master, who is called as shaykh or murshid, refers to sufi who has the highest authority in tasawwuf. The shaykh is the person who gives talīm/religious education and tarbiya/spiritual education to students called murid (disciple). Among the aims of this research are to determine the shaykh’ education-teaching method and to indicate his obligations in early period of taṣawwuf. After the spread of the ṭarīqats, some scholars from the sufism circles or excepts for them included shaykhs of the early era in some classifications because of the their (shaykhs’) styles in the education. These scholars divided the shaykhs into two main groups: shaykh al-talīm and shaykh al-tarbiya. Based on some data in early works, a number of contemporary researchers also have pursued this theory. The purpose of this study is to question the legitimacy of trying to categorize exactly the shaykhs as well.

PDF

___

Ateş, Süleyman. Cüneyd-i Bağdâdî, Hayatı, Eserleri ve Mektupları.İstanbul: Sönmez Neşriyat, 1969.
Attâr, Ebû Hâmid Muhammed b. Ebi Bekr İbrahim Ferîdü’d-Dîn. Tezkiretü’l-evliya. Tahran: nşr. İran Milli Kütüphanesi, 2000.
Attar, Ferîdüddîn. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
Avcı, Casim “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 49. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Ayyıldız, Osman. Şeyh-Mürid İlişkilerindeki Psikolojik Süreçlerin Analizi. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2002.
Beyhakî, Ebû Bekr. ez-Zühdü’l-kebîr. thk. Amir Ahmed Haydar. 3. Baskı. Beyrut: Muessesetü’l-Kütübi’s-Sekāfiyye, 1996.
Bilgin, Beyza- Selçuk, Mualla. Din Öğretimi. 5. Baskı. Ankara: Gün Yayıncılık, 2000.
Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-lüga. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2009.
Ed. Chiabotti, Francesco ve diğerleri. Ethics and Spirituality in Islam: Sufi Adab. b.y.: Brill, 2016.
Coşkun, Muhammet. Seyr u Sülûk Çerçevesinde Mürid ve Mürşid Kimliği. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2018.
Cour, A. “Şeyh”. İA. 11: 461-462. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerîf. Muʽcemü’t-taʽrîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fazîle, ts.
Çift, Salih “Hatmü’l-Evliyâ, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali el-Hakîm et-Tirmizî”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi Yıl 6, Sayı 15 (2005): 351-376.
Ferâhîdî, Ebû Abdirrahman el-Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-ayn. 8 cilt. thk. Mehdî el-Mahzûmî-İbrahim es-Sâmirâî. b.y.:Mektebetü’l-Hilal, ts.
Firûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Yaʿkûb. el-Kāmûsu’l-muhît. thk. Muhammed Naîm el-Arkûsî. 8. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1426/2005.
Frager, Robert. Kalp, Nefs ve Ruh. çev. İbrahim Kapaklıkaya. 5. Baskı. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2005.
Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed bin Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. 4 cilt. Mısır: el-Matbaatu’l-Ezheriyye, 1302.
Hakîm, Suad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
Harrâz, Ebû Saîd. et-Tarîku ilallah Kitâbu’s-Sıdk, thk. Abdulhalim Mahmûd. Kahire: Matbaatu Hassân, ts.
Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb. nşr. Ahmed Rabbânî. Lahor: y.y., 1387/1967.
Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfu’l-Mahcûb Hakikat Bilgisi. Haz. Süleyman Uludağ. 3. Baskı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Şifâü’s-sâil li tehzîbi’l-mesâil. thk. Muhammed Mutî el-Hâfız. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1996.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmâ’îl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 14 cilt. thk. Abdullah b. Abdu’l-Muhsin et-Türkî. Cîze: Hicr, 1418/1998.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. nşr. Muhammed Nâsiru’d-Dîn el-Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1997/1417.
İbn Manzûr,Ebu’l-Fadl Cemâlu’d-Dîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. 15 cilt.Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakātu’l-asfiyâ. 10 cilt.Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
İsfahânî, Ebu’l-Kasım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Seyyid Geylânî. Beyrut: Dâru’l-Mârife, ts.
Karamustafa, Ahmet T. Sufismthe Formative Period. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007.
Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. et-Taarruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Mahmud Emîn en-Nevevî. 2. Baskı. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1400/1980.
Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevazin b. Abdilmelik b. Talha b. Muhammed. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdu’l-Halîm Mahmûd-Mahmud b. eş-Şerîf. Kahire: Dâru’ş-Şaʿb, 1409/1989.
Malamud, Margaret. “Sufi Organizations And Structures of Authority In Medieval Nishapur”. International Journal of Middle East Studies 26/3 (1994): 427-442.
Meier, Fritz. “Khurāsān And The End Of Classical Sufism”. Essays on Islamic Piety and Mysticism. Translated By John O’kane. Leiden: Brill, (1999): 189-219.
Mekkî, Ebû Tâlib. Kūtü’l-kulûb fî muameleti’l-mahbûb ve vasfi tarîkı’l-mürîd ilâ makāmi’t-tevhîd. 3 cilt.Mısır: Dâru Sâdır, ts.
Mevlânâ, Mesnevî (Şark-İslam Klasikleri). 6 cilt.çev. Veled İzbudak. 5. Baskı. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1966.
Muhâsibî, Ebû Abdillah el-Hâris b. Esed. er-Riâye li hukûkillah. thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. 4. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, ts.
Muhâsibî, Ebû Abdillah el-Hâris b. Esed. Risâletü’l-müsterşidîn. thk. Abdulfettah Ebû Gudde. 2. Baskı. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1391/1971.
Muhasibî, Ebû Abdillah el-Hâris b. Esed. er-Riaye: Nefis Muhasebesinin Temelleri. çev. Şahin Filiz-Hülya Küçük. 3. Baskı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2009.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb İbni Ali. el-Müctebâ mine’s-sünen (Sünen).Riyad: Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, 1420/1999.
Öcal, Mustafa. Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
Öngören, Reşat. “Şeyh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39:50-52. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Renard, John. “Disciple”.Historical Dictionary of SufismLanham, Maryland, Toronto, Oxford: The Scarcrow Press, 2005.
Rundî, İbn Abbâd. “er-Resâilu’s-suğrâ”. Mecelletu’l-Meşrık nşr. Paul Nwyia Sj., Sene: 51 (1957): 4-101.
Schimmel, Annemarie. İslâm’ın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. 3. Baskı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
Seesemann, Rudiger. The Divine Flood. Oxford: Oxford University Press, 2011.
Silvers-Alario, Laury. “The Teaching Relationship in Early Sufism: A Reasseement of Fritz Meier’s Definition of the Shaykh al-Tarbiya and the Shaykh al-Ta’lim”. The Muslim World New York: Skidmore College, 93 (2003): 69-97.
Sühreverdî, Abdulkāhir Abdullah. Avârifü’l-maârif. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1966.
Sülemî, Ebû Abdirrahman Muhammed b. el-Hüseyn. Tis’a Kütüb li Ebî Abdirrahman Muhammed b. El-Huseyn b. Musa es-Sülemî (Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risaleleri). thk. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn. Tabakātu’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdulkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1419/1998.
Tûsî, Ebû Nasr es-Serrâc. el-Lümaʽ. thk. Abdu’l-Halîm Mahmûd-Taha Abdu’l-Bâkî Sürûr. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse ve Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1380/1960.
Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali. Kitâbu Keşşâfi ıstılâhâti’l-fünûn. 2 cilt. İstanbul: Dâru Kahraman, 1984.
Tirmizî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali el-Hakîm. Kitâbu Hatmi’l-evliyâ. thk. Osman İsmâîl Yahya. Beyrut: el-Matbaatu’l-Katolikiyye, 1965.
Tirmizî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali el-Hakîm. Edebü’n-Nefs. thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih. Kahire: Dâru’l-Mısriyyeti’l-Lübnâniyye, 1413/1993.
Türk, İdris. Tarikatlar Öncesi Dönemde Mürşit-Mürid İlişkisi. Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi, 2002.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. 2. Baskı. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili. 3 cilt. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2006.
Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tenkit.İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2011.
Wensinck, Arent Jan. el-Mu’cemü’l-müfehres li elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî. 8 Cilt. Leiden: Mektebetü Beril, 1936-1988.
Yücel, Ahmet. “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 50. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Zerrûk, Ahmed b. Ahmed. Uddetü’l-mürîdi’s-sâdık. thk. es-Sâdık b. Abdirrahmân el-Guryânî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.