DİVAN ŞİİRİNDE SATRANÇ TERİMLERİYLE YAZILMIŞ MANZUMELER

Divan şiiri geleneğinde belirli alanlara ait terimlerle yazılan müstakil manzumelerin varlığı söz konusudur. Özellikle musikî terimleriyle yazılan şiirler bu hususta ön plana çıkmaktadır. Musikî terimleri dışında az da olsa kitap, denizcilik, gemicilik, elbise terimleri ve şair adlarıyla yazılan müstakil şiirler de görülmektedir. Bu çalışmada da satranç terimleriyle yazılmış bazı müstakil manzumeler inceleme konusu yapılmıştır. Öncelikle satranç terimleriyle yazılmış manzumeler tanıtılmış ve sonuç bahsinde de bazı saptama ve çıkarımlarda bulunulmuştur. Yüzlerce eserin taranması sonucunda satranç terimleriyle yazılmış; ikisi mesnevi bölümü, bir kaside, dört gazel ve iki kıt’a olmak üzere toplam dokuz manzume tespit edilmiştir. Bedr-i Dilşâd, Lâmi’î Çelebi, Azbî Baba, Kabûlî, Remzî, Hâverî, Çelebi-zâde Âsım, Kâil ve Ömer Besîm’e ait olan bu manzumelerde, satranç terimleri çeşitli anlam ilgilerine göre teşbih ve mecaz konusu yapılmıştır. Bedr-i Dilşâd’ın Murad-nâme ve Lâmi’î Çelebi’nin Vîs ü Râmîn mesnevisi içerisinde yer alan satranç ile ilgili bahisler aslında birer manzum satranç-nâme örneğidir. Azbî Baba’nın da kasidesinin başlığının Satranç-nâme olması ve Firdevsî-i Rûmî’nin “Satranç-nâme-i Kebîr” adında bir eserinin bulunması, satranç-nâmenin bir “edebî tür” olarak dîvân edebiyatı literatüründe yerini alması gerektiğini göstermektedir. Satranç terimlerinin, gerek tasavvuf gerek aşk, insan ve ölümle alakalı hususlar açısından yorumlanmaya oldukça elverişli bir yapısı vardır. Bu sebeple şairler çok farklı amaçlarla satranç terimlerini kullanarak müstakil şiirler yazmışlardır. Özellikle satranç taşlarının gerçek ve mecaz anlamlarının da düşünülmesi beyitlerin anlam katmanlarının zenginleşmesini sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler:

Satranç, Dîvân, Gazel, Ferzâne, Leclâc

PDF

___

AKSOYAK, İsmail Hakkı (2005). “Manastırlı Celâl'in Satranç Terimleriyle Yazdığı Gazeli”, Türklük Bilimi Araştırmaları, Sayı 18, s.s. 7-16.
ALTINAY, Ramazan (2000). “Satranç”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 36, s.s. 178-181.ARSLAN, Mehmet (2000). “Divan Şiirinde Satranç ve Satranç Istılahları” Osmanlı Edebiyat-Tarih Kültür Makaleleri, İstanbul: Kitabevi Yayınları, s.s. 1-25. BAYRAM, Sibel (2006). “Azbî Baba, Hayatı Eserleri Sanatı ve Divanı”, Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi.
BELENKUYU, Bekir (2013). “Topkapı Sarayı Kütüphanesi Revan No: 1972’de Kayıtlı Mecmû’a-ı Eş’âr (vr. 80b-160a)”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
BEŞLİ, Zafer (2007). “Ömer Besîm Divânı Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Eseri Ve Divânı’nın İncelemesi”, Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi.
CEYHAN, Âdem (1997). Bedr-i Dilşâd’ın Murâd-nâmesi, 2 Cilt, İstanbul: MEB Yayınları.
ÇATIKKAŞ, M. Ata (2015). Satranç-nâme-i Kebîr, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERDOĞAN, Mustafa (2008). “Kabûlî İbrahim Efendi, Hayatı, Edebî Kişiliği veDîvânı”, Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
KAPLAN, Yunus ve POYRAZ, Yakup (2010). “Divan Şiirine Kaynaklık Etmesi Bakımından Oyunlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3 (15), s.s. 151-175.
KAYA, Emir (2013). “Mecmû’a-ı Eş’âr [Unıversıty Of Mıchıgan Isl. Ms. 416]”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Kültür Üniversitesi.
KAYAOKAY, İlyas (2018). “Divan Şiirinde Elbise Terimleriyle Yazılan Manzumeler”, Prof. Dr. TAHİR ÜZGÖR Armağan Kitabı, (Ed: Üzeyir Aslan, Hakan Taş, Ömer Zülfe) s.s. 509-540.
ÖZTEKİN, Özge (2010). Çelebizâde Âsım Divan, Ankara: Ürün Yayınları.
ÖZTÜRK, Murat (20099. “Lami’i Çelebi’nin Veyse vü Ramîn Mesnevisi”, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
Türki AL-Owais (2009). “Kâil Dîvânı”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.