KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA MUSİKİYE İLİŞKİN TERİMLER: NESİMİ ŞİİRİ ÖRNEĞİ

Türk divan şiirinde tekçe düşünce âlemi değil, aynı zamanda toplumun kültür hayatıyla ilgili ifadeler de yer alır. Toplumun müzik hayatına ilişkin bu kavram, terim ve motifler spesifik anlam katmanı oluşturur.İlk önce belirtmeliyiz ki, divan şairlerinin musikiye müracaatı çeşitli boyutlardadır. Bununla bile divan şiirinin musiki kültürü bağlamında incelenmesi ve değerlendirilmesi orta çağ kültürel hayatının hangi alanlarında musikiye müracaat olunması hususunda belirli bir tasavvur oluşturmaktadır. Örneğin; Nesimi’nin Türkçe divanında dönemin musiki makam sanatı ve genellikle musikiye ait kavramları kullanımı dikkati çekmektedir. Şairin din dışı, dini ve tasavvufi konulu 20’den fazla beytinde musiki ıstılahları çoğu kez tevriyeli olmakla kullanılır.Bu beyitlerde musiki sanatıyla ilgili şahıslar (Büzürg, mütrib, rakkas, dilber-i tennaz, nağme-han), özellikli terimler (neva, zengüle, zil, bem, ahenk, avaz, perde, şüab, nağme), makam musikisinin şubeleri (“Hüsеyni”, “Çargâh”, “Büzürgi”, “Kuçek”, “Sеgah”, “Hicaz”, “Sifahan”, “Iraki”, “Rehavi”, “Hisar”, “Müberka”, “Muhalif” , “Şahnaz”, “Şur”, “Nigar”), vurmalı, telli ve nefesli aletlerinden (çenk, saz, ney // nay, tambur, çarpara, rübap, erganun, kanun, sur, ceres, ciğane) söz edilmektedir. Bu musiki aletlerinin kullandığı alanlar da ilgi uyandırmaktadır. Nesimi’nin Türkçe divanı, eğlence meclislerinde, Nevruz bayramı günlerinde, muhabbet nağmeleri okunurken musikinin eşliği hususunda bilgi vermektedir. Aynı zamanda onun şiiri, şahlar ve diğer insanların musiki meclisiyle ilgili gelenek ve göreneklere işaretleriyle dikkati çekmektedir. Genellikle divan şiirinde toplumun tekçe bezm değil, rezmi (savaş) hayatından söz edilirken de musiki bu yaşamın bir unsurudur. Nesimi’nin Türkçe divanından imamlara okunan mersiyelerin bile musiki eşliğinde okunması anlaşılmaktadır. Bu hususların detaylı incelenmesi orta çağ kültürel hayatında musikinin yeri, aynı zamanda musikinin divan şiirinin konu, motif, mazmun ve sözlüğüne etkisini değerlendirme acısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

divan şiiri, Nesimi, musiki terimleri, poetika

PDF

___

KAYNAKÇA Azerbaycan dilinde: ARASLI, Həmid (1958). Böyük Azərbaycan şairi Füzuli, Bakı: Uşaqgəncnəşr. Azərbaycan etnoqrafiyası (2007). Üç cilddə. III cild. Bakı: Şərq-Qərb. BƏDƏLBƏYLİ, Əfrasiyab (1969). İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. Bakı: Elm. BÜNYADOVA, Şirin (1992). Nizami və etnoqrafiya. Bakı: Elm. Dastani-Əhməd Hərami (1978). (Tərtib edəni: Əlyar Səfərli). Bakı: Gənclik. ƏHMƏD, Əsgər (2012). XII-XV əsrlərdə Azərbaycanın mənəvi mədəniyyəti (tarixi etnoqrafik araşdırma). Bakı: Elm. ƏHMƏDOV, Elnur (2011). “Şur” muğamı”. Konservatoriya, , №2, s.s. 101-106. ƏLİYEV, Vaqif (1998). “Muğam rayihəli qəzəl”. Şəhriyar, 27 avgust-3 sentyabr. HACIBƏYOV, Üzeyir (1965). Əsərləri. II cild. Bakı: Az. SSR EA. QAZI BÜRHANƏDDIN (1988). Divan. (Tərtib edəni: Ə.Səfərli). Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. NƏSİMİ, İmadəddin (1987). İraq divanı. Tərtib edəni: Qəzənfər Paşayev, Bakı: Yazıçı. NƏSİMİ, İmadəddin (1973). Seçilmiş əsərləri. Tərtib edəni: Həmid Araslı, Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. SƏFƏROVA, Zemfira (1998). Azərbaycanın musiqi elmi. Bakı: Elm. ŞIXIYEVA, Səadət (2016). “Otuz iki” sayının bədii-fəlsəfi məna tutumu (Nəsimi şeiri əsasında)”. Sivilizasiya (elmi-nəzəri jurnal). Bakı Avrasiya Universiteti, №4, s.s. 172-190. ŞIXIYEVA, Səadət (2017). “Nəsiminin ədəbi-nəzəri görüşləri: tətbiq şəkilləri və nəzəri biliklər prizmasından. Sivilizasiya (elmi-nəzəri jurnal). Bakı Avrasiya Universiteti, Cild 6, №1, s.s. 207-219.
Türk dilinde: AYAN, Hüseyin (2002). Nesimi. Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni, I.-II. Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. AKDAĞ, Mustafa (1963). Celali İsyanları-1550-1603. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. AHMED-i DÂ’Î (1992). Çengnâme. İnceleme-Tenkidli Metin. Hazırlayan: Gönül Alpay Tekin, Cambridge Mass.: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü. SOYSAL, Fikri, TOKER, Hikmet (2014). Uzeyir Hacıbeyli'nin Maarif ve Medeniyet Mecmuasındaki Beş Makalesinin İncelenmesi. Diyarbakır: Fikri Soysal Yayınları. ABBASOĞLU, Z.Yıldız (2011). “14. Yüzyılda Musiki Tasavvuru: Hasan Kâşânî’nin “Kenzü’t-Tuhaf” Adlı Eseri”. İnsan ve Toplum, 6, Sayı: 2, s.s. 87-109. GÜNYÜZ, Melike Erdem (2001). Ahmedi Divanı’nın Tahlili. Doktora Tezi, C.1. İstanbul Üniversitesi, İstanbul. GÜNEŞ, Deva (2011). Misali Divanı: İnceleme-Metin, Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar Üniversitesi,. KAMİLOĞLU, Ramazan (2007). Ahmed Oğlu Şükrullah ve “Edvâr-I Mûsikî” Adlı Eseri. Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara. KURTULUŞ, Rıza (1995). Emir Hüsrev-i Dihlevi. TDV İslam Ansiklopedisi, C. 11, s.s. 135-137. LEVEND, Agah Sırrı (1984). Divan Edebiyatı. Kelimeler ve Remizler. Mazmunlar ve Mefhumlar. İstanbul: Enderun Kitabevi. OCAK ÖZTUNA, Yılmaz (1990). Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi. Ankara: Kültür Bakanlığı. ŞIHIYEVA, Seadet (2014). “Klâsik Türk Edebiyatında Müzikal Terimler (Nesimi Şiiri Temelinde)”. Uluslararası Türk Dünyası Müzik Kültürü Konfransı (Bildiri Özetleri), 21-23 April \ Nisan, Türkistan – Kazakhistan, s.s. 27-29. ŞIHIYEVA, Seadet (2015). “Sosyal Nitelikli Konuların Tasavvufî Yorumu: Nesimî Örneği”. Kafkaslar. Özel Sayı-VI, Temmuz-Aralık, Sayı: 76, s.s. 249-257.
Rus dilində: История узбекской литературы (1987), в 2-х томах. Т. 1. (С древнейших времен до XVI в.) Ташкент: Издательство Фан,. ШИХИЕВА, Саадат (2014). “Музыкальные термины в классической литературе (на основе поэзии Несими)”. Uluslararası Türk Dünyası Müzik Kültürü Konfransı (Bildiri Özetleri), 21-23 April \ Nisan, Türkistan – Kazakhistan, s.s. 26-27.
Fars dilinde: Dehhoda, Ali Akber (1373): . دهخدا، علی اکبر (1373). لغت نامه دهخدا. جلد هشتم، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران Hafız (1376): مولانا شمس الدين محمد خواجه حافظ شيرازی (1376). ديوان غزليات. به كوشش دكتر خليل خطيب رهبر، تهران: انتشارات صفی علیشاه. Şebani (1351): شبانی، عزیز (1351). تاریخ موسیقی از کورش تا پهلوی. جلد اول، (سری «شناسایی موسیقی ایران»، شیراز : اداره فرهنگ استان فارس. Bürhan (1357): . محمد حسين بن خلف تبريزی متخلص ببرهان (1357). برهان قاطع. جلد دوم، تهران: موسسه انتشارات امير کبير
İngiliz dilinde: SHIKHIYEVA, Saadat (2014). “Musikal Terms in Classical Turkic Literature (Based on poetry of Nessimi)”. Uluslararası Türk Dünyası Müzik Kültürü Konfransı (Bildiri Özetleri), 21-23 April \ Nisan, Türkistan – Kazakhistan, p.p. 24-25.
İnternet-resursları ALPAY, Gönül (1972). Çengname'de Musikî Terimleri, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/34/970/11939.pdf KAPLAN, Mahmut (2002). Divan Şiirinde Musiki, http://www.koprudergisi.com/index.asp?Bolum=EskiSayilar&Goster=Yazi&YaziNo=68 GÖYÜŞOV, Nəsib (2010). Muğam sənəti: mahiyyəti, qaynaqları və dəyərləri, www.azyb.net/cgi-bin/jurn/main.cgi?id=1423 SEFERCİOĞLU, Mustafa Nejat (1999). Dîvan Şiirinde Mûsikî ile İlgili Unsurların Kullanılışı, http://www.geocities.com/msefercioglu/makaleler/divansiirindemusiki.htm https://ru.wikipedia.org/wiki https://az.wikipedia.org/wiki