Yabancılaşmayı Bir Karakter Üzerinden Okumak: Peyami Safa’nın “Meral”i

Yabancılaşma kavramı, toplum içerisinde yaşayan ve diğer bireylerle iletişim halinde olan kişinin, inandığı değerlerin, sahip olduğu düşüncelerin, hayat algısının; çevresiyle uyuşmamasından doğan bir çatışma hali sonucunda yavaş yavaş değişmesi ve kendini bulunduğu ortama ait hissetmemesi durumudur. Çeşitli düşünürler ve sosyologlar tarafından tanımlanan bu kavram hakkında incelemeler yapan bir isim de Melvin Seeman’dır. O, yabancılaşmayı beş boyut eşliğinde incelemiştir. Bunlar güçsüzlük, anlamsızlık, kuralsızlık, soyutlanma ve kendine yabancılaşmadır. Güçsüzlük, bireyin zihnindeki düşünceleri gerçekleştirmek için harekete geçememesi; anlamsızlık, varlığına ve dünyaya değer ifade eden bir anlam yükleyememesi; kuralsızlık, zihninde tasarladığı hedeflere ancak kuralları çiğneyerek ulaşabileceğini düşünmesi; soyutlanma, içinde yaşadığı topluma ve onun değerlerine bir anlam yükleyememesi ve kendine yabancılaşma, geleceğe dönük beklentileri birer birer yok olduktan sonra, derin bir ümitsizlik ve yalnızlığa düşmesidir. Sanat alanında eserlere çeşitli şekillerde yansıyan yabancılaşma, Türk edebiyatında da kendine yer bulmuştur. Bu çalışmada Peyami Safa’nın “Yalnızız” adlı romanının kişilerinden biri olan Meral karakteri, eserde bu konuyu en belirgin şekilde yansıtan karakter olarak Seeman’ın yabancılaşma teorisine göre incelenecektir. Meral karakteri bu doğrultuda incelendiğinde onun, kişisel özgürlük alanının sınırlandırıldığı endişesiyle bazı toplumsal kuralları ve değerleri çiğnediği, ahlaki olmayan durumlar içerisinde yer aldığı, ailesinin ve Samim’in tasvip etmediği arkadaşlıklar içinde bulunduğu görülmektedir. Samim’in ona yaptığı uyarılar ve ikisinin, hayat hakkındaki sohbetleri; kendisine karışılmasından, yaptıklarına müdahale edilmesinden hoşlanmayan Meral için bunaltıcı olmaktadır. Meral’i bunaltan etkenler; çevresindekiler tarafından hürriyetinin kısıtlanması yani iradesinin kontrol edilmek istenmesinin yanı sıra, yalnızlaşması hem de kalabalık içerisindeyken bile yalnız hissetmesidir. Meral’in, içine düştüğü kötü durumlar ve bu durumların, çevresindekiler tarafından tasvip edilmemesi ve özellikle de ağabeyi tarafından gördüğü baskı dolayısıyla kendisini değersiz, öz varlığını anlamsız hissettiği görülmektedir. Yaptıklarından dolayı zaman zaman vicdan azabı çekse de, kendi kendine yaptığı sorgulamalara cevap bulamayan Meral hayatını ve bu hayatı çekilmez hale getirdiğini düşündüğü kuralları anlamsız bulmaya başlamıştır. Karşısına çıkan zorluklarla mücadele etmek için gücünün kalmadığını düşünerek, sonunda öz varlığına dahi yabancılaşan Meral, kendisini sınırsız bir özgürlüğe kavuşturacağını düşündüğü kaçış düşüncesini gerçekleştiremeyince ölümü, kurtuluş için tek çare olarak görmüştür. İntiharı düşünmesine rağmen, romanın sonunda bir kaza sonucu yanarak ölen Meral’den geriye kalan not; onun yok oluşa sürüklenmesinin en önemli nedeninin hakikatte dünyadaki yalnızlığı olduğunu göstermektedir. İçine düştüğü yabancılaşma onu yalnızlığa, ümitsizliğe, kaçış ve ölüm düşüncesine doğru sürüklemiştir.

Reading Alienation Through a Character: “Meral” of Peyami Safa

The concept of alienation is a situation in which a person who lives in the society and communicates with other individuals gradually changes as a result of a state of conflict arising from the incompatibility of the values they believe in, the thoughts they have, and their perception of life with their environment and feel that they do not belong in that environment. Another person who has studied this concept, which has been defined by various philosophers and sociologists, is Melvin Seeman. He studied alienation along five dimensions. These are powerlessness, meaninglessness, normlessness, isolation and selfestrangement. Powerlessness is the inability of the individual to take action to realize the thoughts in his/her mind; meaninglessness is the inability to attribute a meaningful meaning to his/her existence and the world; normlessness is the belief that he/she can only achieve the goals he/she has designed in his/her mind by breaking the rules; isolation is the inability to attribute a meaning to the society he/she lives in and its values; and self-estrangement is the deep despair and loneliness after his/her expectations for the future disappear one by one. Meral, a character in Peyami Safa’s novel “Yalnızız”, will be analyzed in this study, according to Seeman’s theory of alienation, as the character who reflects this issue most clearly in the novel. Meral is analyzed in this context, it is seen that she violates some social norms and values out of concern that her personal freedom is being restricted, takes part in immoral situations, and makes friendships that her family and Samim do not approve of. Although she occasionally suffers a twinge of conscience because of the things she has done, Meral, unable to find answers to her self-inquiry, begins to find her life and the rules that she thinks make it unbearable meaningless. Thinking that she has no strength left to fight against the difficulties she faces, Meral eventually becomes alienated even from her own existence, and when she cannot realize her idea of escape, which she thought would provide her with unlimited freedom, she sees death as the only solution for salvation. The note left behind by Meral, who, despite contemplating suicide, burns to death at the end of the novel due to an accident, shows that the most important reason for her descent into destruction is in fact her loneliness in the world.

___

  • Aksoy, Süreyya Elif (2021). “Yalnızız’da Trajedi, Ütopya ve Mit Kesişimi”. Parçadan Bütüne: Peyami Safa Kitabı, Haz. S. Şahin, D. Ardalı Büyükarman, B. Öztürk, T. Ural, İstanbul: Ötüken Neşriyat. s. 31-49.
  • Ayvazoğlu, Beşir (1999). Peyami-Hayatı Sanatı Felsefesi Dramı, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Büyükkavas Kuran, Şeyma (2018). Peyami Safa’nın İnsanları, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Cevizci, Ahmet (2012). Felsefe Sözlüğü (3.bs.), İstanbul: Say Yayınları.
  • Çiçek, Nuri (2015). “Franz Kafka’nın Eserlerinde Yabancılaşma Problemi”, Beytulhikme An International Journal Of Philosophy, 5/1, s. 141-162.
  • Doğan, Mine Nihan (2021). “Peyami Safa’nın Psikolojik Travma Estetiği”. Peyami Safa 60. Yıl Hatırası, Ed. C. Karataş, Ankara: İlbilge Yayıncılık, s. 277-287.
  • Durkheim, Émile (2021). İntihar, Çev. Z.Z. İlkgelen, İstanbul: Pozitif Yayınevi.
  • Gülbay, Tabip (2015). İsmet Özel’de Yabancılaşma, Mardin: Artuklu Yayınları.
  • Karataş, Turan (2017). “Bir Düşünce Romanı Yalnızız”, Hece- Türk Romanı Özel Sayısı (3.bs.), C 2, S 65/66/67, (Mayıs, Haziran, Temmuz 2002), s. 733- 743.
  • Ollman, Bertell (2015). Yabancılaşma- Marx’ın Kapitalist Toplumdaki İnsan Anlayışı (2.bs.), Çev. A. Kars, İstanbul: Yordam Kitap.
  • Özbalcı, Mustafa (2000). Kültür Köprüsü, Ankara: Akçağ Yayınları.
  • Özbudun, Sibel ve Temel Demirer (2008). “Yabancılaşma”, S. Özbudun, G. Márkus, T. Demirer. Yabancılaşma ve… Ankara: Ütopya Yayınevi, s. 13- 106.
  • Pappenheim, Fritz (2002). Modern İnsanın Yabancılaşması- Marx’a ve Tönnies’ye Dayalı Bir Yorum, Ankara: Phoenix Yayınevi.
  • Safa, Peyami (2018). Objektif: 5- Kadın Aşk Aile (10.bs.), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Safa, Peyami (2022). Yalnızız (51.bs.), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Savaş, Özden (2019). “Yalnızız’da İnsanın Anlamlandırılması Meselesi”, Teke Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8/1, s. 348-361.
  • Sayers, Sean (2018). Marx ve Yabancılaşma -hegelyan temalar üzerine yazılar-, Çev. Ferhat Sarı), İstanbul: Kor Kitap.
  • Sazyek, Hakan (2008). Abdülhak Şinasi Hisar’ın Romanlarında Özel Yabancılaşma, Ankara: Akçağ Yayınları.
  • Seeman, Melvin (1959). “On The Meaning Of Alienation”. American Sociological Review, 24/6, s. 783-791.
  • Tekin, Mehmet (2014). Romancı Yönüyle Peyami Safa, (2.bs.), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
  • Tekin, Ömer Akgün (2012). “Yabancılaşma ve Beş Faktör Kişilik Özellikleri Arasındaki İlişkiler: Antalya Kemer’deki Beş Yıldızlı Otel İşletmeleri Çalışanları Üzerinde Bir Uygulama”, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
  • Timuçin, Afşar (2004). Felsefe Sözlüğü (5.bs.), İstanbul: Bulut Yayınları.
  • Tolan, Barlas ve Galip İsen, Veysel Batmaz (1985). Ben ve Toplum - Sosyal Psikoloji I, Ankara: Teori Yayınları.
  • Tolan, Barlas (1980). Çağdaş Toplumun Bunalımı – Anomi ve Yabancılaşma, Ankara: Kalite Matbaası.
  • Yürek, Hasan (2021). “Yalnızız’daki Aforizmalar Üzerine”. Peyami Safa 60. Yıl Hatırası, Ed. C. Karataş, Ankara: İlbilge Yayıncılık, s.123-139.