Immanuel Kant’ın Fakültelerin Çatışması’na Göre Osmanlı Medreseleri

Immanuel Kant’ın düşünceleri temel alındığında Osmanlı düzenindeki üst fakülteleri ilmiye, seyfiye ve kalemiye oluşturmaktadır. Halkın refahının yanı sıra ruhî tatmininin sağlanması için devlet bir araçtır ve bu araçlığını üç fakülte üzerinden yerine getirir. İlmiye fakültesi Kant’ın tasarımındaki hem üst hem de alt fakülteleri içermesi bakımından çoklu fonksiyona sahiptir. İlmiyenin en önemli kurumu olan medresenin temel görevi ise hukuk eğitimi vermektir. Dolayısıyla medrese, felsefe fakültesi işlevine de sahiptir. Tıp fakültesi ise Osmanlı medreselerinden gerek medrese gerekse şifahane-hastane merkezli pratik öğrenimin görülerek kontrol altında tutulduğu kurumlardandır. Bu bakımdan Osmanlı medresesi Kant’ın tasarımındaki alt ve üst fakülteler ayırımından çok daha eklektik bir yapılanma şekli geliştirmiştir. Yukarıda açıklanan husustan ötürü konunun çerçevesi, Kant’ın “Fakültelerin Çatışması” isimli eserinde ortaya koyduğu hem eski düzen hem de yeni teklifin sınırları içerisinde Osmanlı medrese yapılanmasının değerlendirilmesi şeklinde çizilebilir. Bu kapsamda, Kant’ın eleştirdiği üniversitedeki fakülte düzeni ve fikrî üretim ile medreselerdeki yapılanmanın benzeşip benzeşmediği, benzerlik varsa ne ölçüde benzeştiğinin yanı sıra Kant’ın teklif ettiği yeni modelin medreselerde olup olmadığı ve varsa ne ölçüde uygulama imkanı bulduğu çalışmanın sınırlarını oluşturmaktadır. Bahsedilen amaçlar için mukayese ile analojik bir çalışma yapılması hedeflenmiştir. Böylelikle Kant’ın işaret ettiği hususlardan yola çıkarak üniversite ve medreselerde benzerlikler olup olmadığı ve bu benzerliklerden ne tür kurum-kuralların çıkarılacağı üzerinde durulmaktadır. Söz konusu benzerliklerin sonuçlarının da aynı şekilde gerçekleşip gerçekleşmediği ele alınmakta, neticede bir kurumun ortaya çıkıp çıkmadığı üzerinde durularak karakterlere vurgu yapılmaktadır. Kant’ın düşünceleri 18. yüzyıldan 19. yüzyıla doğru geçen süreçte başta Alman üniversiteleri olmak üzere Avrupa üniversitelerini derinden etkilemiştir. Bu bakımdan çalışmada Osmanlı medreseleri ile İlmiye Sınıfı Immanuel Kant’ın “Fakültelerin Çatışması” adlı eserinde yer alan görüşlerinin çerçevesinde değerlendirilmiştir. Kant’ın üst ve alt olmak üzere ikiye ayırdığı teoloji, hukuk, tıp ve felsefe fakülteleri ile Osmanlı medrese sistemindeki yapılanma mukayese edilmiş, Kant’ın şablonu kullanılarak Osmanlı medreselerinin nasıl anlaşılabileceği tartışılmıştır. Bu yapılırken öncelikle ilmiye teşkilatının arka planı ele alınmış, Kant’ın düşüncelerinde yer alan hiyerarşik yapı ve devletin fakülteleri araç olarak kullanma temaları temel problem olarak kabul edilmiştir. Böylelikle Osmanlı medreselerinin farklı bir bakış açısı ile değerlendirilerek anlaşılması amaçlanmıştır. Bu çerçevede Osmanlı medrese sistemindeki düzen ve programın, üniversitelerdeki fakülte yapılanmasının bir benzeri olduğu kanaati elde edilmiştir. Dolayısıyla 19. yüzyılda Osmanlı medreselerinin karşı karşıya kaldığı durumun ne bir gerileme ne de bir çöküş anlamı taşımadığı, böylesi bir yargının aksine organizasyonun devletin ihtiyaçları çerçevesinde yeniden tasarlanarak değişime uğradığı kanısına varılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Immanuel Kant, Osmanlı Devleti, felsefe, fıkıh, fakülte, medrese

The Ottoman Medreses According to Immanuel Kant’s The Conflict of Faculties

Based on the ideas of Immanuel Kant, the upper faculties in the Ottoman order were ilmiye, seyfiye and kalemiye. In addition to the welfare of the people, the state was a tool for providing spiritual satisfaction and it fulfilled this mediation through three faculties. The faculty of ilmiye had multiple functions in that it includes both upper and lower faculties in Kant’s design. The main task of the medrese, which was the most important institution of the ilmiye, was to provide legal education. Therefore, the medrese also had the function of a philosophy faculty. The Faculty of Medicine was one of the institutions where both the medrese and the hospital-hospital-centered practical education was kept under control from the Ottoman medreses. In this respect, the Ottoman medrese was developed a much more eclectic form of structuring than the distinction between lower and upper faculties in Kant’s design. Thus, starting from the points pointed out by Kant, it is focused on whether there are similarities in universities and medreses and what kind of institutions-rules can be derived from these similarities. In addition, it is discussed whether the results of these similarities are realized in the same way, and the characters are emphasized by emphasizing whether an institution has emerged as a result. Kant’s thoughts deeply influenced European universities, especially German universities, in the period from the 18th century to the 19th century. In this respect, in this study, the Ottoman medreses and the İlmiye Class were evaluated within the framework of the views of Immanuel Kant in his book The Conflict of the Faculties. It is discussed how to understand Ottoman medreses by using the template created by Kant in The Conflict of Faculties. While the background of the ilmiye organization was discussed, it was emphasized that hierarchical structures and the use of faculties as a tool in Kant’s thought were included. Thus, it is aimed that the Ottoman medreses can be understood by evaluating them from a different perspective. As a result, there has been an opinion that the order and curricula in the Ottoman medrese system bring together the upper and lower faculty groups in a single system. Therefore, the idea that the situation faced by the Ottoman medreses in the 19th century did not mean either a regression or collapse, but but on the contrary, the organization was underwent a natural change by the needs of the state.

Keywords:

Immanuel Kant, Ottoman State, philosophy, medrese, fiqh, faculty,

PDF

___

Agtaş, Ö. (2021). “Kant’ın Tıp Fakültesi Eleştirisi”, Amme İdaresi Dergisi, 54 (2), 45-74.
Akyurt, M. A. (2017). Alman Sosyolojisinde Yöntem Tartışmaları (1870- 1914), (Doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
Atçıl, A. (2015). “Osmanlı Devleti’nin Ulemâsı: Osmanlı Âlim-Bürokratlar Sınıfı (1453-1600), Ömer Mahir Alpay & Müstakim Arıcı [Ed.], İstanbul’un Fethinden Süleymaniye Medreselerinin Kuruluşuna Kadar içinde (265-282). İstanbul: Klasik.
Aydın, C. (2007). The Politics of Anti-Westernism in Asia: Visions of World Order in Pan-Islamic and Pan-Asian Thought, New York: Columbia University Press.
Azstalos, M. (1992). “The Faculty of Theology”, Hilde de Ridder-Symoens [Ed.], A History of the Universityy in Europe içinde (409-441), Cambridge: Cambridge University Press.
Baktır, M. (2009). Ashab-ı Suffe, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 37, 469-471), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Baltacı, C. (2005). XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri 1, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
Bektaş, O. E. (2021). “Felsefenin Akademideki Yeri Üzerine”, Temaşa Felsefe Dergisi, (15), 115-128.
Bilgiç, M. (2011). Universitas Kavramının Kant Felsefesindeki Yeri ve Üniversite Kurumu İle İlişkisi, (Doktora tezi). Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Cantoni, D. ve N. Yucthman. (2014). “Medieval Universities, Legal Institutions, and The Commercial Revolution”, The Quarterly Journal of Economics, 129(2), 823-888.
Caygill, H. (1996). A Kant Dictionary, Oxford: Blackwell Publishers.
Cihan, A. (2004). Reform Çağında Osmanlı İlmiyye Sınıfı, İstanbul: Birey Yayıncılık.
Çelebi, A. (t.y.). İslam’da Eğitim ve Öğretim Tarihi, İstanbul: Damla Yayınevi.
Çörekçioğlu, H. (2003). “Eleştirel Üniversite: Kant ve Fakülteler Çatışması”, Toplum ve Bilim, (97). 217-233.
Erdağı, B. (2015). “Neo Liberal Çağda Üniversiteler Fakülteler Çatışması Felsefe ve Birkaç Örnek Hakkında”, Praksis, (37), 241-267.
Evans, D. (2008). “The Conflict of the Faculties and the Knowledge Industry: Kant’s Diagnosis, in His Time and Ours”, Philosophy, 83(326), 483-495.
García, A. G. (1992). “The Faculty of Law”. A History of the Universityy in Europe içinde (388-408), Cambridge: Cambridge University Press.
Günenç, M. (2019). “Kutadgu Bilig Çevresinde İnsanın Dönüşümü” M. Günenç (Ed.), 950. Yıl: Kutadgu Bilig ve Türk-İslam Kimliği içinde (206-226). İstanbul: İstanbul Ticaret Odası.
Hafız, M. (2014). “Kant’ın Akademi İdeali ve Felsefe”, Bayram Ali Çetinkaya (Ed.), Akademide Felsefe Hikmet ve Din içinde (267-273), Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları.
Hezarfen Hüseyin Efendi. (1998). Telhisü’l-beyan fi Kavanin-i Al-i Osman. (Haz. Sevim İlgürel), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Hızlı, M. (2012). Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi Bursa Medreselerinde Eğitim ve Öğretim. Bursa: Emin Yayınları.
İzgi, C. (1997). Osmanlı Medreselerinde İlim: Riyazî İlimler 1, İstanbul: İz Yayıncılık.
Kant, I. (1900). On Education, (Trans. Annette Churton), Boston: D. C. Heath & Co., Publishers.
Kant, I. (1979). The Conflict of the Faculties, Mary J. Gregor (Trans.), New York: Abaris Books.
Kant, I. (2015). “Fakültelerin Birbirleriyle İlişkisi Üzerine”, ViraVerita, (2), 89-104.
Kanunname-i Âl-i Osman. (1329), İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekası.
Makdisi, G. (1981). The Rise of Colleges: Institutions of Learning in Islam and the West, Edinburgh: Edinburgh University Press.
Öztürk, Y. (2019). “Osmanlı’da İktidar İnşa Aracı Olarak Ulema ve Seyfiye Eksenli Darbeler (XVI – XVIII. Yüzyıl)”, Uluslararası Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 1 (1), 137-197.
Shefer-Mossensohn, M. (2015). Science Among the Ottomans: The Culturel Creation and Exchange of Knowledge, Austin: University of Texas Press.
Siraisi, N. (1992). “The Faculty of Medicine”, A History of the Universityy in Europe içinde (360-387), Cambridge: Cambridge University Press.
Talas, M. A. (2000). Nizamiye Medresesi ve İslâm’da Eğitim-Öğretim, Samsun: Etüt Yayınları.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Verger, J. (1991). “La Mobilité Étudiante au Moyen Âge”, Histoire de l’éducation, 50, 65-90.
Yediyıldız, B. (1994). “Osmanlı Toplumu”, Ekmeleddin İhsanoğlu (Ed.). Osmanlı Devleti ve Medeniyet Tarihi:I içinde (441-510). İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırmaları Merkezi.
Yücel, Y. (1988). Osmanlı Devlet Taşkilâtına Dair kaynaklar: Kitâb-ı Müstetâb: Kitabu Mesâlihi’l Müslimîn ve Menâfi’i’l Mü’minîn: Hırzü’l- Mül’uk, Ankara: Türk Tarih Kurumu.