Aristoteles’in Evren Anlayışının İslam Astronomları Tarafından Mekanik Olarak Yorumlanması ve Bu Yorumun Yol Açtığı Alternatif Modeller

Astronomi tarihinin başlangıcında gezegenlerin ve yıldızların hareketlerini betimlemeye ve kurgulamaya yönelik bilimsel kuramlar; matematiksel, fiziksel, hem matematiksel hem de fiziksel olmak üzere üç aşamadan geçmiştir. Klasik dönem İslam astronomi bilginleri genelde Batlamyus’un (Ptolemaios) kinematik yaklaşımı ile Aristoteles’in dinamik yaklaşımını birleştirmek istedikleri üçüncü aşama olan gök mekaniği kuramını benimsemişlerdir. İslam düşüncesinin yenilenme döneminde gökbilginleri, Batlamyus’a karşı alternatif modeller geliştirmeye devam etmişlerdir. Böylece uzun zamandan beri devam eden gözlemler ile matematiksel modeller arasında meydana gelen problemlere çözüm aramışlardır. İslam bilginlerinin Batlamyus karşıtı olan alternatif model oluşturma çabaları ve bunların Copernicus üzerindeki tesirleri Edward Kennedy, Victor Roberts, George Saliba, Jamil Ragep ve Morrison gibi pek çok araştırmacı tarafından ele alınmıştır. Mesela Noel Swerdlow ve Otto Neugebauer, Copernicus’i “Merâga Rasathanesinin astronomi geleneğindeki son astronomu” olarak nitelemişlerdir. Her ne kadar bu tesirin kim üzerinden ve nasıl gerçekleştiği konusunda kesin deliller tam olarak sunulmuş olmasa da İslam astronomisinin Batıya aktarımı konusunda ciddi çalışmalar mevcuttur. Bu makalede de mezkûr aktarım sürecinden kısmen bahsedilmiştir. Ancak asıl amaç, Copernicus astronomisinin başlamasını sağlayan evrenin mekanik yorumunun, kendisinden önce İslam bilginleri tarafından çalışıldığını ve bu çalışmaların Batı modernleşme sürecinin temellerini oluşturduğunu göstermektir. Burada evrenin mekanik yorumundan kastedilen şey, Aristoteles tarafından sistemleştirilen evrenin değişmeyen ve mükemmel olan fiziksel yapısının Batlamyus’un kurguladığı matematiksel yorumla birlikte ele alındığı model uyarlamalarıdır. Bu fiziksel ve matematiksel yapı, Kepler’e kadar bilim tarihçilerini meşgul etmiş bir sistemdir. İslam astronomları 11. yüzyıldan beri, Batlamyus’un el-Mecistî (Almagest) adlı eserinin çelişkilerle dolu olduğunu göstererek, Aristoteles’in kozmolojisi ile uyumlu hale getirmeye çalışmışlardır. Batlamyus’un matematiksel modelinin fizik yönden yetersiz olması nedeniyle ilk ciddi eleştiri İbn Heysem’den (ö.1040) gelmiştir. Ṭûsî-çifti, Urḍî lemma, İbn Şâtır’ın çift episikl aleti gibi modeller sayesinde Aristoteles fiziğini ve Batlamyus astronomisini kendi araştırmalarına dayanarak yorumlayan İslam bilginleri, 16. yüzyıla kadar aydınlanmanın temsilcisi olmuşlardır. Bu minvalde Urdî (ö.1266), et-Tûsî (ö.1274), eş-Şirâzî (ö. 1311), İbn Şâtır (ö.1375) ve Ali Kuşçu (ö.1474) gibi önemli isimler zikredilebilir. Güneş merkezli sistemi kuran Copernicus Müslüman astronomların çözüm bulmaya çalıştığı çelişkilerden ve çözümlerden yola çıkmıştır. Başka bir deyişle denilebilir ki, Müslüman astronomlar ve oluşturdukları alternatif bilim tarzı, modern dönem öncesini etkilemiş ve bilim devriminin itici gücü olmuştur. İşte çalışmada bu modeller ele alınacak ve astronomi ve bilim tarihi açısından onların tesirleri tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Mekanik evren, Aristoteles, Batlamyus, İslam astronomları, Copernicus, Mechanical worlds, Aristotle, Ptolemaios, Islamic astronomers

The Mechanical Interpretation of Aristotle’s Understanding of The Universe By Islamic Astronomers and Alternative Models Leading to This Interpretation

Scientific theories to describe and construct the motions of planets and stars at the beginning of the history of astronomy; it has gone through three stages: mathematical, physical, both mathematical and physical. Classical period Islamic astronomy scholars generally adopted the third stage, the theory of celestial mechanics, where they wanted to combine the kinematic approach of Ptolemy and the dynamic approach of Aristotle. During the renewal period of Islamic thought, astronomers continued to develop alternative models against Ptolemy. Thus, they sought solutions to the problems that occurred between long-standing observations and mathematical models. The efforts of Islamic scholars to create an alternative model against Ptolemy and their effects on Copernicus have been discussed by many researchers such as Edward Kennedy, Victor Roberts, George Saliba, Jamil Ragep and Morrison. For example, Noel Swerdlow and Otto Neugebauer described Copernicus as “the last astronomer of the Merâga Observatory in the astronomical tradition”. Similar studies are ongoing. Although definitive proofs on whom and how this effect occurred have not been fully presented, there are serious studies on the transfer of Islamic astronomy to the West. Although this transfer process is partially mentioned in the article, the main purpose is to show that mechanical interpretation of the universe, which led to the start of Copernicus astronomy, was studied by Islamic scholars before him and these studies formed the basis of the Western modernization process. What is meant by the mechanical interpretation of the universe is model adaptations in which the unchanging and perfect physical structure of the universe, systemized by Aristotle, is discussed together with the mathematical interpretation that Ptolemaios constructed. This physical and mathematical structure has kept scientific historians busy until Kepler. Since the 11th century, Islamic astronomers have tried to harmonize Ptolemy’s al-Macistî (Almagest) with Aristotle’s cosmology, showing that it is full of contradictions. The first serious criticism came from Ibn al-Haytham (d. 1040) due to the physical inadequacy of Ptolemy’s mathematical model. Islamic scholars, who interpreted Aristotelian physics and Ptolemaic astronomy based on their own research, were the representatives of enlightenment until the 16th century, thanks to models such as Ṭūsī-couple, Urḍī lemma, and Ibn Shatir’s double epicycle instrument. In this respect, important names such as Urdi (d. 1266), et- Ṭūsī (d. 1274), al-Shirazī (d. 1311), Ibn Shatir (d. 1375) and Ali Kuşçu (d. 1474) can be mentioned. Copernicus, who established the heliocentric system, started out from the contradictions and solutions that Muslim astronomers tried to find solutions to. In other words, it can be said that Muslim astronomers and the alternative science style they created influenced the pre-modern period and became the driving force of the scientific revolution. In this study, these models will be discussed and their effects in terms of astronomy and science history will be discussed.

Keywords:

Copernicus, Mechanical worlds, Aristotle, Ptolemaios, Islamic astronomers,

PDF

___

Ali Kuşçu (2001). Şerhü’t-Tecrid, Appendix: Concerning the Supposed Dependence of Astronomy upon Philosoph, (Freeing Astronomy from Philosophy An Aspect of Islamic Influence on Science, Osiris 16 içinde), s. 66-71.
Ali Kuşçu (2019). er-Risâletü’l-Fethiyye, (H. Umut, “Theoretical Astronomy in the Early Modern Ottoman Empire: Alî al-Qūshjî’s Al-Risâla al-Fatḥiyya” Montreal: PhD diss., McGill University içinde), s. 195-289.
Aristoteles (2013). Hayvanların Hareketi Üzerine, çev. H. N. Beyaz Erkızan, Ankara: Sentez Yayıncılık.
Aristoteles (2018). Gökyüzü Üzerine, çev. Saffet Babür, Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
Aristoteles (2019a). Fizik, çev. Saffet Babür, İstanbul: YKY.
Aristoteles (2019b). Metafizik, çev. Y. Gurur Sev, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Aristoteles (2019c). Oluş ve Bozuluş, çev. Y. Gurur Sev, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
el-Beyrûnî (1943). Kitâbü’l-Tefhîm lî-Evâil Sınâ’ati’l-Tencîm, London. Copernicus, Nicholas (2002). Commentariolus, Gökcisimlerinin Dönüşü Üzerine, çev. Saffet Babür, İstanbul: YKY.
el-Beyrûnî (2020). De revolutionibus, Göksel Kürelerin Devinimleri Üzerine, çev. Cengiz Çevik, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
Crombie, Alistair Cameron (1957). Augustine to Galileo the History of Science A.D. 400-1650, London: Heinemann.
el-Çağmînî (2016). Kitâbül-Mulahhas, ed. Sally P. Ragep, Jaghmînî’s Mulakhkhaṣ içinde, Switzerland: Springer, s. 84-242.
Dreyer, John Louis Emil (1953). History of the Planetary System from Thales to Kepler, Newyork: Dover Publication.
Gamini, Amir Mohammad Gamini (2017). “Quṭb Al-Dîn Al-Shîrâzî And The Development of Non-Ptolemaic Planetary Modeling In The 13th Century”, Arabic Sciences and Philosophy 27, s.165-203.
Heath, Thomas Little (1921). A History of Greek Mathematics, Oxford: The Clarendon Press, c.I.
İbn Heysem (1971). eş-Şukûk alâ Batlamyûs, ed. Abdülhamid Sabra, Nebîl eş-Şihâbî, Cario: The National Library Press.
İbn Şâtır (2017). Nihayetü’s-Sûl fî Tashîhi’l-Usûl, ed. Erwan Penchèvre, (La “Nihaya al-sul fi tashih al-usul” d’Ibn al-Shatir: Edition, traduction et commentaire math’ematique, arXiv.org > math > arXiv:1709.04965).
Kutbüddin eş-Şîrâzî, Kitâbu’t-Tuhfeti’ş Şâhiye, Süleymaniye, Turhan Sultan, 220.
Kutbüddin eş-Şîrâzî, Nihâyetü’l İdrâk fi Dirâyeti’l-Eflâk, Süleymaniye, Damad İbrahim, 851.
Kuhn, Thomas (2007). Kopernik Devrimi, çev. Halil Turan, Dursun Bayrak, Sinan Kadir Çelik, İstanbul: İmge Yayınları.
Müeyyedüddin el-Urdî (1995). Kitâbü’l-Hey’e, thk. George Saliba, Beyrut: Merkezu Dirasati’l-Vahdeti’l-Arabiyye.
Nasr, Seyyed Hossein (1964). An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines Conceptions of Nature and Methods Used for its Study by the Ikhwan al-Safâ, al-Bîrûnî and Ibn Sînâ, Massachusetts: Belknap Press of Harvard University Press.
Pattabanoğlu, Fatma Zehra-Uymaz, Tuba (2021). “Modern Bilimsel Metodolojinin Temellerini İbnü’l-Heysem’de Aramak”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 43, s. 141-165.
Ptolemaios, Claudius (1952). The Almagest, İng. çev. Catesby Taliferdo, Chicago: Encyclopaedia Britannica.
Ragep, Sally P. (2017). “Fifteenth-Century Astronomy in the Islamic World”, Before Copernicus, ed. Rivka Feldhay and F. Jamil Ragep, London: McGill- Queen’s University Press, s. 143-160.
Ragep, F. Jamil (2001). “Freeing Astronomy from Philosophy an Aspect of Islamic Influence on Science”, Osiris 16/2, s. 49-71.
Ragep, F. Jamil (2004). “Copernicus and His Islamic Predecessors: Some Historical Remarks”, Filozofski Vestnik 27/ 2, s. 125- 142.
Ragep, F. Jamil (2006). “Ali Kuşçu ve Regiomontanus: Dışmerkezli Dönüşü mler ve Kopernik Devrimi”, Osmanlı Bilim Araştırmaları, çev. Yavuz Unat, sayı: 8/1, s. 81-96.
Ragep, F. Jamil (2017). “From Tûn to Toruń: The Twists and Turns of the Ṭûsî- Couple”, Before Copernicus, ed. Rivka Feldhay and F. Jamil Ragep, London: McGill-Queen’s University Press, s. 161-197.
Roberts, Victor (1957). “The Solar and Lunar Theory of Ibn ash-Shatir, A Pre-Copernican Copernican Models”, ISIS 48, s. 428-432.
Roberts, Victor- Kennedy, Edward S. (1959). “The Planetary Theory of Ibn al-Shatir”, ISIS, c. 50, s. 227-235.
Sabra, Abdülhamid I. (1994). “An Eleventh-Century Refutation of Ptolemy’s Planetary Theory”, Optics, Astronomy, and Logic Studies in Arabic Science and Philosophy 14, s. 117-131.
Saliba, George (1993). “Al-Qushji’s Reform of the Ptolemaic Model for Mercury”, Arabic Science and Philosophy 3, s. 161-203.
Saliba, George (2015). İslâm Bilimi ve Avrupa Rönesansının Oluşumu, çev. Günseli Aksoy, İstanbul: Mahya Yayıncılık.
Sayılı, Aydın (1982). Mısırlılar ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp, Ankara: Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Sayılı, Aydın (1973). “Kopernik ve Anıtsal Yapıtı”, Nikola Kopernik, Ankara: Unesco Türkiye Milli Komisyonu Yayınları.
Seyyid Ali Paşa (2001). Mir’ât-ı ‘Alem, haz. Yavuz Unat, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Swerdlow, Noel (1973). “The Derivation and First Draft of Copemicus’s Planetary Theory: A Translatîon of the Commentariolus with Commentary”, Proceedings of the American Philosophical Soiety, Symposium on Copernicus 117/6, s. 423-512.
Tekeli, S. Kâhya, E., M. Dosay, R. Demir, H. G. Topdemir, Y. Unat (1997). Bilim Tarihi, Ankara: Nobel Yayıncılık.
Nasîrüddîn et-Tûsî (1993). et-Tezkire fi ‘Îlmi’l-Hey’e, ed. ve çev. F. J. Ragep, New York: Springer.
Unat, Yavuz (1992). “İhvân-ı Safâ’nın Astronomi Risalesi,” Bilim ve Felsefe Metinleri, 1/2, s. 129-144.
Unat, Yavuz (2001). İlkçağlardan Günümüze Astronomi Tarihi, Ankara: Nobel Yayınları. Unat, Yavuz (2002). “Ortaçağ İslâm Astronomisinde Küre Katmanları Sistemi ve Gökyüzü Hareketlerin Fiziksel İzahı”, XIII. Ulusal Astronomi Toplantısı, 2-6 Eylül 2002, Antalya: TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi, s. 303-311.
Unat, Yavuz (2009). Ali Kuşç u: Çağını Aşan Bilim İnsanı, İstanbul: Kaynak Yayınları.
Unat, Yavuz (2019). “Aristoteles’in Evren Anlayışı ve İslâm Astronomisine Etkisi”, İslam Medeniyeti Tarihi ve Fuat Sezgin Hâtıra Kitabı, ed. İbrahim Uslan, Yaşar Aydemir ve Ayten Koç Aydın, Ankara: Korza Yayıncılık, s. 45-69.
Uymaz, Tuba (2015). Ptolemaios ve Kopernik Astronomisinin Karşılaştırılması ve Yeni Astronominin Temelleri, Doktora Tezi: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.