Muhammed b. Melek’in (ö. 854/1450-1451) Hayatı, Eserleri ve Şerhu Mesâbîhi’s-Sünne’deki Hadis Şerh Metodu

Osmanlı’nın Kuruluş Dönemine tekâbül eden dönemde Aydınoğulları Beyliği’nin idaresindeki Tire’de yaşayan Muhammed b. Melek, kaynak- larda hakkında fazla bilgi bulunmayan bir âlimdir. Eserleri Arap dili, fıkıh, ahlak ve hadis ilimleri etrafında şekillenmiştir. Hadis şerh literatüründe Begavî’nin Mesâbîhu’s-sünne’si üzerine Şerhu Mesâbîhi’s-sünne adında bir şerh yazmıştır. Muhammed b. Melek bazı kimselerin kapsamlı bir şerh yazma istekleri neticesinde eserini yaz- mıştır. Bu eser izahların yoğunluğu ve eserin hac- mi bakımından orta hacimli bir şerh görünümünde olup, dilsel tahlillerin ve fıkhî izahların ağırlıkta olduğu bir eserdir. İzahlarında kelimenin anlam- larına, Arap dilindeki farklı kullanımlarına, i‘râb ve gramer gibi hususlarda nakillerde bulunarak ilgili hadisteki anlamını tespit etmeye çalışmıştır. Kelime izahlarında özellikle de mecaz, kinaye gibi edebî sanatların yer aldığı hadislerde zikredilen ifadeyle kastedilen manayı açıklamıştır. Hadis- lerdeki kelimelerin izahlarında erken dönem dil âlimlerinden ve garîbü’l-hadis ilminden istifade etmiştir. Bu makale Muhammed b. Melek’in hayatını, eserlerini ve Şerhu Mesâbîhi’s-sünne’deki şerh metodunu ana hatlarıyla tanıtmayı hedeflemekte- dir. Fıkhî izahlarda genellikle Hanefî-Şâfiî çizgi- sinde izahlar yapan Muhammed b. Melek, Hanefî bir âlim olarak taassuptan kaçınmıştır. Onun fıkhî hadislerin izahlarında mezheplerin görüşlerini saygın bir üslupla aktardığı görülmektedir. Birbi- riyle ihtilaflı görünen rivâyetlerin çözümünde ge- nellikle cem ve te’lif metoduna müracaat etmiştir. Bazı hadislerin izahında tasavvufî yorumlar yapan Muhammed b. Melek, tevessül, istimdat gibi ko- nuları öne çıkarmıştır. Onun bu konulardaki yak- laşımı Anadolu’daki yaygın tasavvuf anlayışıyla paraleldir.

MUHAMMED B. MELEK’S LIFE, WORKS AND THE METHOD OF HADITH COMMENTARY IN THE SHERHI MASÂBÎH AL-SUNNAH

In the period corresponding to the Establishment Period of the Ottoman Empire, Muhammed b. Melek is a scholar about whom there is not much information in the sources. His works are shaped around Arabic language, fiqh, morality and hadith sciences. In the hadith commentary literature, he wrote a commentary on Begavi's Mesâbîhu's-sunna named Şerhu Masâbîh al-Sunnah. Ibn Melek wrote his work as a result of the desire of some people to write a comprehensive commentary. This commentary has the appearance of a medium volume commentary, and it is a work in which linguistic analyzes and fiqh explanations are predominant. Ibn Melek gave importance to the explanations of the words in the hadiths and to the analysis of the irab, especially he explained the meaning meant in the hadiths in which literary arts such as metaphor and allusion took place. In the explanations of the words in the hadiths, he applied to the opinions of the authors of garîbü'l-hadith and Arab linguists. Ibn Melek, who generally makes explanations in the Hanafi-Shafii line in fiqh explanations, avoided bigotry as a Hanafi scholar. It is seen that he conveyed the views of the sects in a respectable style in the explanations of the fiqh hadiths. He generally preferred the way of cem and ce'lif in solving the rumors that seem to be in conflict with each other. Ibn Melek, who made mystical interpretations in the explanations of some hadiths, highlighted issues such as tawassul and istimdat. His approach to these issues is parallel to the common understanding of Sufism in Anatolia. This article is about Muhammad b. Melek It aims to introduce Melek's unknown life, works and the hadith commentary book, Sherhi Masâbîh al-Sunnah, with its main lines in terms of commentary method.

PDF

___

Abdüllatîf b. Melek. Mebâriku’l-ezhâr fî şerhi Meşâriki’l-envâr. thk. Ebû Muhammed Eşref b. Abdilmaksûd. Beyrut: Dâru’l-cîl, 1995.
Aksu, Hüsamettin. “Firişteoğlu Abdülmecid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/134-135. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. Beyrut: İstanbul Maârif matbaası baskısından ofset, Dâru ihyâi türâsi’l-arabî, 1951.
Baktır, Mustafa. “İbn Melek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Baktır, Mustafa. “Tireli İbni Melek: Hayatı, Eserleri ve Menar Şerhi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 0/9 (1990).
Begavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd. Mesâbîhu’s-sünne. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. M. Fuad Abdülbâki ve dğr. Kâhire: 1979.
Bursalı Mehmet Tâhir. Aydın Vilâyetine Mensup Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihîn ve Etıbbânın Terâcim-i Ahvâli. İzmir: 1324.
Bursalı Mehmet Tâhir. Osmanlı Müellifleri. nşr. M. Ali Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
Cüneyd-i Şîrâzî, Ebü’l-Kasım Cüneyd. Şeddü’l-îzâr fî haddi’l-evzâr an züvvâri’l-mezâr. nşr. Muhammed Kazvînî-Abbas İkbâl. Tahrân: 1912.
Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1962.
Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî, es-Sünen, Riyâd: Dâru’s-selâm, 2009.
Efendioğlu, Mehmet. “Şerh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/559-560. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Efendioğlu, Mehmet. “Tedvîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/267-269. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
el-Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. thk. M. Bedreddîn Ebû Firâs. Kâhire: Dâru’l-kitâbi’l-islâmî, ts.
el-Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed.es-Si‘âye fî keşfi mâ fî Şerhi’l-Vikâye. thk. Ebü’l-Hâc. Merkezü’l-ulemâi’l-âlemî, ts.
İbn Battûta, Muhammed b. Abdullah et-Tancî. Rihletü İbn Battûta:Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve acâibi’l-esfâr. Rabâd: 1997.
İbn Hüzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk en-Nîsâbûrî. Sahîhu İbn Hüzeyme. thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. Beyrut: el-Mektebe- tü’l-islâmî, ts.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2013.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf. Bahru’l-hikem. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, no. 06 Mil Yz B 941, 1b, 2a. Milli Kütüphane.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf.Münyetü’s-sayyâdîn fî te‘allümi’l-istıyâd ve ahkâmih. thk. Saîd Bektâş. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-islâmiyye, 1999.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf. Ravzatü’l-müttakîn fî masnûâti rabbi’l-âlemîn. thk. Selim Muhammed. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2018.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf. Şerhu kitâbi tuhfeti’l-mülûk. thk. Abdülmecid Abdurrahman ed-Dervîş. Riyad: Medâru’l-vatan, 2010.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf. Şerhu Mesâbîhi’s-sünne. thk. Nûreddîn Tâlib. Katar: Dâru’n-nevâdir, 2012.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf. Şerhu Mesâbîhi’s-sünne. thk. Nûreddîn Tâlib. Katar: Dâru’n-nevâdir, 2012.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf. Şerhu Tuhfeti’l-mülûk. no. 42 Kon 307. Konya İl Halk Kütüphanesi.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatîf. Zuhrü’l-âbidîn. Akhisar Zeynelzade Koleksiyonu, no. 45 Ak Ze 1382. Manisa İl Halk Kütüphanesi.
İbn Melek, Şerhu’l-vikâye. Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, no. 06 Mil Yz B 788. Milli Kütüphane.
Hatiboğlu, İbrahim. “Mesâbîhu’s-Sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/258-260. Ankara: TDV Yayınları 2004.
Karacabey, Salih. “Hattâbî’nin Hadis İlmindeki Yeri ve Hadis Şerh Metodu”. Doktora tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 1990.
Karacabey, Salih. “Hattâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/489-491. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. nşr. M. Şerafettin Yaltkaya. İstanbul: 1941-43.
Murteza Bedir, “Vikâyetü’r-rivâye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
Müslim b. Haccâc, Ebü’l-Huseyn el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîh. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2013.
Nesâi, Ahmed b. Şuayb en-Nesâî, es-Sünen, Beyrut: 2014.
Ömer Rıza Kehhâle. Mu‘cemü’l-müellifîn. Beyrut: Dâru’l-müsennâ-Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
Taşköprizâde Ahmed Efendi, Ebü’l-Hayr Ahmed b. Mustafa. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. Beyrut: Dâ- ru’l-kitâbi’l-arabî, 1975.
Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2013.
Türcan, Zişan. Hadis Şerh Geleneği Doğuşu Gelişimi ve Dönüşümü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
Ziriklî, Hayrüddîn b. Mahmûd ez-Ziriklî. el-A‘lâm. Dâru’l-melâyîn, ts.