‘Simya’ Kelimesinin Divan Şiirinde Kullanımları

Divan şiiri, kendisinden önceki Arap ve Fars şiir gelenek-lerini devralmış ve onların üzerine kendine has bir şiir inşaedebilmiştir. Bununla birlikte İslâm kültürü etrafındakurulmuş olan ortak kültür coğrafyası üç farklı dilin benzerbir zihniyet etrafında toplanmasını da beraberinde getir-miştir. Divan şiiri bu ortak kültürün -Fars şiir geleneğin-den daha fazla olmak üzere- zihniyet dünyasından faydalan-mış, dönemin ilmî anlayışlarını şiire taşımıştır.Okültik bilimler olarak da bilinen gizli ilimler, öncelikletasavvuf çevrelerinde ve Şia ehli arasında kabul görmüşburadan da toplumun diğer katmanlarına yayılmıştır. Builimler divan şiirinin birçok metninde gerek kavramlarıgerekse de uygulamaları ile kendine yer bulmuştur. Bu ilim-lerin ve kavramlarının doğru anlaşılamaması durumundaedebiyat metinlerinin çözümü de zorlaşmaktadır. Simya, sihir, kimya ve huruf ilimleri kardeş ilimlerdir.Bu dört Hermetik ilimden özellikle simya ve kimya kelime- lerinin güncel Türkçede birbirine karıştırıldığı görülmek- tedir. Bu durum divan şiiri metinlerinin anlaşılmasına da yansımaktadır.Simyanınbakırıaltınyapmauğraşındaolan bir ilim şeklinde anlaşılması metinlerde karşılığını bulma- maktadır. Makalede simya kelimesinin Arapça, Farsça ve Türkçe sözlüklerdeki durumu incelenmiş ve divan şiiri metinlerinde hangi anlamda kullanıldığı ortaya konulmaya çalışılmıştır.

The Uses of The Word ‘Simya’ in Ottoman Poetry

Ottoman poetry has inherited former Arabic and Per-sian poetry traditions and built a poetry on them specific to itself. Besides, the common cultural geography, which has been founded around Islam culture, has brought the collection of three different language around a similar mentality. Ottoman poetry has benefited from the mindset world of this common culture –a lot more than Persian poetrytradition–andtransferredthescientificintelligence of the period topoetry. Secretdisciplines,knownasocculticsciences,havebeenacceptedintheSufisocietyandamongtheShiamastersat first, and then, spread to the other layers of society. Those disciplineshasfoundaplaceforthemselvesinmanyofthe texts of Ottoman poetry with both their concepts and practices.Whenthosedisciplinesandtheirconceptscannot be understood correctly, this makes literary texts difficult toanalyze. Simya,magic/sorcery,alchemyandhuruf(letter(s))aresister sciences. It is seen that among these four Hermetic disciplinesespeciallythewords‘simya’and‘alchemy’are confused in modern Turkish. This situation reflects on the understanding of Ottoman poetry texts, as well. The idea of simya being a discipline that is in the pursuit of turning copper into gold does not find a place in the texts. In this paper, the context of the word ‘simya’ in Arabic, Persian and Turkish dictionaries is investigated, and it is tried to reveal that in what meanings it is used in Ottoman poetry texts.

PDF

___

ADIVAR, Abdülhak Adnan (1982), Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi.
Ahmed Taşköprüzade (1313/1896), Mevzû’âtu’l-Ulûm, çev. Kemaleddin Mehmed Efendi, Dersaadet: İkdam Matbaası.
Ahmed Vefik Paşa (2000), Lehce-i Osmani, haz. Recep Toparlı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
Ali Ekber Dihhoda (1999), Lügatname, Tahran: Danişgah-ı Tahran Müessese-i Lugâtname-i Dihhudâ.
Ali Seydi (1330/1912), Resimli Kamus-ı Osmani, İstanbul: Matbaa ve Kütüphane-yi Cihan.
ALTUN, Kudret (1999), Gelilolulu Mustafa Ali ve Divanı, Niğde: Özlem Kitabevi.
ALTUN, Mustafa (2017), İbrâhim İbn-i Bâlî'nin Hikmet-nâmesi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
AYDIN, Ayten Koç (2009), “Simya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXVII, 218-20.
AYVERDİ, İlhan (2005), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
Belal Saber Mohamed Abdelmaksoud (2017), Leylâ ile Mecnûn Mesnevisinin Arap, Fars ve Türk Edebiyatı`nda Ele Alınmış Biçimi ve Larendeli Hamdî`nin Eseri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
BOZHÜYÜK, Mehmet Emin (1998), “Hurûf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XVIII, 397-401.
Cemaleddin Muhammed Bin Mükerrem İbn Manzur (1984), Lisanü'l-Arab, Kum-İran: Edebi'l-Havza.
ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007) Ötüken Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
DEVELLİOĞLU, Ferit (1996), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
DOĞAN, Muhammed Nur (1987), Şeyhülislâm İshak Efendi, Hayatı, Eserleri ve Divan’ının Edisyon Kritiği, (Doktora Tezi) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
EBELİNG, Florian (2017), Hermes Trismegistos'un Gizemi, çev. Mehmet Ali Erbak, İstanbul: Omega Yayınları.
Ebüzziya Mehmed Tevfik (1306/1889), Lügat-i Ebüzziya, Kostantiniye: Matbaa-yı Ebüzziya.
ELİADE, Mircea (2002), Babil Simyası ve Kozmolojisi, çev. Mehmet Emin Özcan, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
ERGİN, Muharrem (1980), Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
ERİŞEN YAZICI, Gülgün (2017), Edirneli Kâmî ve Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
Hasan Amid (1984), Ferheng-i Amid, Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir.
Hüseyin Remzi (1305/1887), Lügat-ı Remzi, İstanbul: Matbaa-i Hüseyin Remzi.
İbn Haldun (Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Mu- hammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî) (1900 ?), Mukaddime, nşr. Abdurrahman Muhammed, Kahire: Matbaatü'l-Behiyyetü'l-Mısriyye.
İPEKTEN, Haluk (1990), Nâ'ilî Divânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
KALKIŞIM, Muhsin (1994), Şeyh Gâlîb Dîvânı, Ankara: Akçağ Yayınları.
Katip Çelebi (1971), Keşfu’z-Zünûn an-Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, tsh. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rıfat Bilge, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
KAYA, Bayram Ali (2017), Azmizâde Hâletî Dîvânı, Ankara: Kültür Ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
KESKİN, Günyüz (Çev.) (2017), Peygamber Enok'un Kitabı, , İstanbul: Hermes Yayınları.
KESTELLİ, Raif Necdet (2004), Resimli Türkçe Kamus, haz. Recep Toparlı, Belgin Tezcan AKSU, Canan Selvi Kanoğlu, Seyfullah Türkmen, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KILIÇ, Mahmud Erol (2017), Hermesler Hermesi, İstanbul: Sufî Kitap.
KIRBIYIK, Mehmet (1999), Katibzâde Sâkıb Mustafa Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkidli Metni, (Doktora Tezi) Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
LANE, Edward William (1968), An Arabic-English Lexicon, Beyrut: Librairie Du Liban.
LEVEND, Agâh Sırrı (1984), Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, İstanbul: Enderun Kitabevi.
Mehmed Salahi (1313/1895), Kamus-ı Osmani, İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
Muallim Naci (1322/1905), Lügat-i Nâcî, İstanbul: Asr Matbaası.
Muhammed Muin (1985), Ferheng-i Farsi, Tahran: Müessese-i İntişarat-ı Emir Kebir.
Muhammed b. Yakub Firuzabadi (1319/1902), Kâmûsü'l-Muhît, Kahire: Matbaatü'l-Meymeniye.
Mütercim Asım Efendi (1287/1870), Tibyan-ı Nafi der Terceme-i Burhan-ı Katı, İstanbul: Matbaa-yı Amire.
Mütercim Asım Efendi (2013), el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît Kâmûsu'l- Muhît Tercümesi, haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları,.
NİŞANYAN, Sevan (2009), Sözlerin Soyağacı: Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, İstanbul: Everest Yayınları.
ÖZDEMİR, Mehmet (1999), Neccâr-zâde Rızâ Divanı'nın Edisyon Kritiği, (Yük- sek Lisans Tezi) Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
REDHOUSE, Sir James William (2011), A Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı Yayınları.
SARAÇ, Celal (1963), “Cabir İbni Hayyan Üzerine”, İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi, 1, 4-15.
Seyyid Şerif Cürcanî (Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî el-Hanefî) (1997), Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü "Kitabu't-Ta'rifât", çev. Arif Erkan, İstanbul: Bahar Yayınları.
Seyyid Ziyaeddin Yahya (2016), Ebû Ali Sînâ Hikâyesi Gencîne-i Hikmet Hikâye- i Ebû Ali Sînâ, haz. Aytekin Yıldız, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
STEİNGASS, Francis Joseph (1998), A Comprehensive Persian-English Dictionary, Beyrut: Librairie Du Liban.
Sünbülzâde Vehbî (2004), Lutfiyye, haz. Süreyya A. Beyzadeoğlu, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Şemseddin Sami (1996), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
TARLAN, Ali Nihat (1992), Hayâlî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
TAŞ, Hakan (2017), Vahyî Dîvanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
TEZ, Zeki (2010), Kimya Tarihi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
TEZ, Zeki(2017), Kimyanın Gizemli Arka Bahçesi: Simya, İstanbul: Hayykitap.
TULUM, Mertol (2011), 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı: Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Vankulu Mehmed (2014), Vankulu Lügati, haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.