Mevlânâ’nın Dîvânında “Kut”lu Ceylan Motifi 

Geyik Türk kültürünün en önemli motiflerindendir. İslamöncesi dönemde Türkler arasında ongun olarak kabul görmüş ve"kut"lu bir hayvan olduğuna inanılmıştır. Zaman içerisindegeyikler hakkında çeşitli mit ve efsaneler ortaya çıkmış; buanlatılar şifâhî kültüre sahip Türkler arasında nesilden nesileaktarılmıştır. Tanrı ile irtibatlı olduğu düşünülen geyikgenellikle iyilik getiren bir hayvan olarak kabul görmüştür.Halı, kilim ve taş baskı örtülerin vazgeçilmez motiflerinden biriolan geyik Türkler’in İslâmiyet’i kabulüyle birlikte yavaş yavaşmitolojik karakterini terk etmeye başlamıştır. XIV. yüzyıldaAnadolu sahasında ortaya çıkan geyik destanlarında avcıdankaçan mazlum bir av hayvanıdır ancak mucizevi şekilde dilegelip Hz. Peygamber’i tasdik etmiştir. Osmanlı şiirinde isegeyik tamamen mitolojik özelliklerinden sıyrılarak yerini dahaküçük bir tür olan âhû yani ceylana bırakır. Âhû, gözleriningüzelliği ve saçtığı misk kokusuyla Osmanlı şâirlerinin en çokrağbet ettiği teşbih unsurlarından biri olmuştur. XIII. asrınmutasavvıf şâirlerinden Mevlânâ’nın dîvânında göz ve misk ilesunulan âhû imgesinin yanında Orta Asya Türk kültüründenizler taşıyan bir ceylan motifi de mevcuttur. Dîvândaki ilgilibeyitler tespit edilerek “kut”lu ceylan motifi tahlil edilmiştir.Bu imgenin temsil ettiği unsurlar ortaya konmuş ve işaret ettiğitasavvufi anlamlar açıklanmaya çalışılmıştır.

“Blessed” Gazelle Motif in Rumi’s Dīwān

Deer is one of the most important motifs of Turkishculture. In the pre-Islamic period, it was accepted as totemamong the Turks and was believed to be a "blessed"animal. Over time, various myths and legends about deerhave emerged and these narratives have been passed downfrom generation to generation among Turks who have averbal culture. Deer, which was thought to be connectedwith God, was generally accepted as a benevolent animal.Deer, which is one of the indispensable motifs of carpets,rugs and lithographs, has gradually started to abandon itsmythological character with the acceptance of Islam by theTurks. It is an oppressed game animal that escaped fromthe hunter in the deer epics that emerged in the Anatolianfield in the 14th century, but it miraculously came to thefore and approved Prophet Muhammad. In Ottomanpoetry, the deer is completely stripped of its mythologicalfeatures and is replaced by a smaller species, āhū, thegazelle. With the beauty of his eyes and the scent of musk,āhū became one of the most sought-after elements of simileby Ottoman poets. In addition to the āhū image presentedwith eyes and musk in the dīwān of Rumi, one of the 13thcentury sufi poets, there is also a gazelle motif bearingtraces of Central Asian Turkish culture. The relevantcouplets in the dīwān were determined and the motif of"blessed gazelle" was analyzed. The elements representedby this image have been revealed and the mysticalmeanings it points to have been tried to be explained.

PDF

___

AKÜN, Ömer FARUK (1994), “Divan Edebiyatı”, Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yayınları, IX, 389-427.
ARAT, Reşit Rahmeti (1947), Kutadgu Bilig I (Metin), İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
ARIK, Rüçhan (2000), Kubad Abad Selçuklu Saray ve Çinileri, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
ARMUTLU, Sadık (2020), Gazel Felsefesi: Gazelde Beşerî Aşkın Kaynaklarını Aramak (Hadarîlik-Uzrîlik), İstanbul: Kesit Yayınları.
BAYRAM, Mikail (1986), “Ahi Evran Hakkındaki Yılan (Evren: Ejder) Efsanelerinin Ortaya Çıkışı, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, II. cilt [Halk Edebiyatı], s. 75-79.
BÜRGEL, J. Christoph (1989), “The Lady Gazelle and Her Murderous Glances”, Journal of Arabic Literature, XX/1, 1-11.
ÇAĞATAY, Saadet (1956), “Türk Halk Edebiyatında Geyiğe Dair Bazı Motifler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten [1956], s. 153-177.
ÇORUHLU, Yaşar (2019), Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I-II, İstanbul: Ötüken Yayınları.
ESİN, Emel (1978), İslâmiyetten Önceki Türk Kültür Târîhî ve İslâma Giriş (Türk Kültürü Ek Kitabı, II, Cild I/b’den Ayrı Basım), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası. ______(2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınları. ______(2004), Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, İstanbul: Kabalcı Yayınları. Feridüddîn Attâr (2007), Evliya Tezkireleri, haz. Süleyman Uludağ, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
GORDLEVSKİY, Vladimir Aleksandroviç (2019), Küçük Asya’da Selçuklular, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
HOLAY, P.V (1998), “Vedic Astronomers”, Bulletin of Astronomical Society of India, XXVI, 91-106.
İPEKTEN, Haluk (1996), “Gazel”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, XIII, 440-442.
KANAR, Mehmet (2016), Kanar Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
KARTAL, Ahmet (2019), “Klasik Türk Şiirinde ‘Misk’”, Osmanlı Edebî Metinlerinin Anlam Dünyası Sempozyumu Bildiriler Kitabı (Bilecik, 12- 13 Mayıs 2017), s. 9-44. Kâşgarlı Mahmud (2015), Dîvânu Lugâti’t-Türk, haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KÖPRÜLÜ, Mehmet Fuad (2014), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, İstanbul: Alfa Yayınları. Mevlânâ (2020), Dîvân-ı Kebir I-VII, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Mevlânâ Celâleddin Muhammed Mevlevî Rûmî (1376), Külliyât-ı Şems-i Tebrîzî, tsh. Bediüzzaman Füruzanfer, Tahran: Müessese-i İntişaratı Emir Kebir.
MUSAFFÂ, Ebülfazl (1357), Ferheng-i Istılâhât-ı Nücûmî, Tebriz: İntişarat-ı Müessese-i Tarih ve Ferheng-i İran.
MÜLAYİM, Selçuk (2015), Değişimin Tanıkları: Türk Sanatında İkonografik Dönüşümler, İstanbul: Kaknüs Yayınları.
OCAK, Ahmet Yaşar (2020), Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri, İstanbul: İletişim Yayınları. ______(1996), “Geyikli Baba”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, XIV, 45-47.
ONAY, Ahmet Talat (2016), Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü: Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, haz. Cemal Kurnaz, Ankara: Kurgan Edebiyat.
ÖGEL, Bahaeddin (2010), Türk Mitolojisi I, Ankara: Türk Tarih Kurumu. ______(2014), Türk Mitolojisi II, Ankara Türk Tarih Kurumu.
ÖNGÖREN, Reşat (2004), “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, XXIX, 441-448.
ROUX, Jean Paul (2005), Orta Asya’da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
RUBEN, Walter (2000), Eski Metinlere Göre Budizm, haz. Lütfü Bozkurt, İstanbul: Okyanus Yayıncılık.
SCHIMMEL, Annemarie (2020), İki Renkli Sırma: Fars Şiirinin İmgeleri, İstanbul: Alfa Yayınları.
ŞENTÜRK, Atilla (1994), “Osmanlı Edebiyatında Felekler, Seyyare ve Sabiteler (Burçlar)”, Türk Dünyası Araştırmaları, sy. 90, s. 131-179. ______(2016), Osmanlı Şiiri Kılavuzu I, İstanbul: Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi (OSEDAM).
TAN, M. Nedim (2019), “Tay”, DİA, Ankara: TDV Yayınları, Ek-II, 582-583.
TEKİN, Talat (2019), Irk Bitig: Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara: TDK Yayınları.
ULUDAĞ, Süleyman (1993), “Celâl”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, VII, 240. ______(1993), “Cemâl”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, VII, 296.
YEŞİLDAL, Ünsal Yılmaz (2007), Anadolu Folklorunda Geyik, yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi SBE. Yûnus Emre (2012), Dîvân-ı İlâhîyât, haz. Mustafa Tatcı, İstanbul: Kapı Yayınları.
YURDAGÜR, Metin (2011), “Tesbih”, DİA, İstanbul: TDV Yayınları, XL, 527- 528.