Davut EŞİT

MÂVERDÎ’NİN İCTİHÂD ANLAYIŞI

İctihâd meseleleri İslâm Hukuku’nun önemli konuları arasında yer almak-tadır. Naṣṣı yorumlama anlamındaki beyânî ictihâd’ı ve naṣṣla belirlenmemişyeni bir hâdisenin hükmüne ulaşma anlamındaki kıyâsî ictihâd göz önünealındığında, müçtehidin ictihâd faaliyetinde etkin bir şekilde yer aldığını söy-lemek mümkündür. Bundan dolayı ictihâd meseleleri erken dönemden itiba-ren fıkıh usûlü ilminde tartışılmıştır. Şâfi‘î’nin, günümüze ulaşan eserlerindeictihâd meselelerine yer vermesi, erken dönemde ictihâd tartışmalarına ilişkinzengin bir birikimin oluştuğunu göstermektedir. Şâfi‘î’den sonra da ictihâdmeseleleri usûlcüler tarafından tartışılagelmiştir. Günümüze ulaşan Şâfi‘î fıkıhusûlü eserleri arasında ictihâd meselelerini derli-toplu, sistematik ve ayrıntılıolarak ele alan ilk eser, Mâverdî’nin el-Ḥâvi’l-Kebîr adlı eseridir. Mâverdî bueserinde, ictihâd’ın tanımı, çeşitleri, Kıyâsla ilişkisi, müçtehidin nitelikleri veictihâd’ta iṣâbet ve ḫaṭâ’ meselesi, ictihâd’ın hükmü başta olmak üzere birçokusûlî meseleyi tartışmaktadır. Bu açıdan bakıldığında Mâverdî’nin el-Ḥâvi’l-Kebîr’deki ictihâd tartışmalarını tespit etmek, aynı zamanda klasik dönemde-ki ictihâd tartışmalarının çerçevesini ve seyrini belirmede yardımcı olacağımuhakkaktır.

Mâverdî’s Understanding of Ijtihâd

The ijtihâd issues are among important problems of uṣûl al-fiqh (Islamic legal theory). Given al-beyân el-ijtihâd in the meaning of interpreting naṣṣ (text) and al-qiyâs el-jtihâd in the meaning of reaching a verdict of a new issue which is not determined by naṣṣ, it is possible to say that mujtahid (a jurist) is actively in the ijtihâd activity. Thus, the ijtihâd issues has been discussed in uṣûl al-fiqh since early period. The fact that Shâfi‘î refers to ijtihâd issues in his works which have arrived the present day shows that there is a rich accumulation of knowledge about ijtihâd discussions in early period. After Shâfi‘î, the issues were discussed by scholars of Islamic legal theory. Among the Shâfi‘î (uṣûl al-fiqh) works which have arrived the present day, the first work that deals with ijtihâd issues in an ordered, systematic and detailed way is the work of al-Mâwerdî’s el-Ḥâvi’l-Kebîr. In this study, al-Mâwerdî discusses many issues in uṣûl al-fiqh, especially the definition of ijtihâd, its types, the relation between ijtihad and qıyâs, the qualities of mujtahid, iṣâbet (right) and ḫaṭâ’ (fault) in ijtihâd and the provision of ijtihâd. The debates on the ijtihâd issues in Shâfi‘î uṣûl al-fiqh before al-Mâverdî are important our subject. al- Mâwerdî’s view of uṣûl has a close relationship with the accumulation of uṣûl developed prior to him. al-Mâwerdî mentions the views of many scholars who have contributed the accumulation of the sect in the ijtihad issues, especially Shâfi‘î. He refers to the views of scholars from sects other than Shâfi‘î in the issues he discussed. From this point of view, it is certain that to determine the ijtihâd issues in al-Mâwerdî’s el-Ḥâvi’l-Kebîr will also help us to determine the framework and course of debates on ijtihâd in the classical period.

PDF

___

Apaydın, H. Y. (2000). “İctihâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, XXI: 432-445.
Apaydın, H. Y. (2002). “Kıyas”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, XXV: 529-539
Arslan, A. (2017). Şâfiîliğin Kurumsallaşmasında Büveytî ve el-Muhtasar’ı. Ankara: Fecr Yayınları.
Duman, S. (2009). Şâfiî'nin Kıyas Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları.
Ebû Muḥammed el-Cuveynî, Ruknu’l-İslâm ‘Abdullâh b. Yûsuf b. ‘Abdillâh (2004). el-Cem‘ ve’l-Farḳ. thk. ‘Abdurraḥmân b. Selame b. ‘Abdîllâh el-Muzeynî. Beyrût: Dâru’l-Cîl.
Eşit, D. (2017). Hicrî IV-V. Asırlarda Irak-Horasan’da Şâfi‘î Fıkıh Usûlünü Gelişimi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Ḫaffâf, Ebû Bekr Aḥmed b. ‘Umer. el-Aḳsâm ve’l-Ḫiṣâl. Dublin Chester Beatty Library, nr. 5115.
İbnu’l-Esîr, Ebu’l-Ḥasen ‘İzzuddîn ‘Alî b. Muḥammed b. ‘Abdulkerîm (1997). el-Kâmil fi’t- Târîḫ. thk. ‘Umer ‘Abdusselâm Tedmûrî. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
İbn Fûrak, Ebû Bekr Muḥammed b. el-Ḫuseyn el-Aṣbâhânî (2005). Maḳâlâtu’ş-Şeyḫ Ebi’l- Ḥasen el-Eş‘arî İmâm Ehli’s-Sunne. thk. Aḥmed ‘Abdurrahîm es-Sâyiḥ. Ḳâhira: Mektebetu’s-Sekāfeti’d-Diniyye.
İbnu’l-Ḳâṣṣ et-Ṭaberî, Ebu’l-‘Abbâs Aḥmed b. Ebî Aḥmed Muḥammed b. Ya‘kûb (2010). et- Telḫîs. thk. ‘Âdil Aḥmed ‘Abdulmevcûd, ‘Alî Mu’avvaḍ. es-Su‘ûdiyye: el-Memleketu’l- ‘arabiyye.
İbnu’s-Ḥalâḥ, Ebû ‘Amr Taḳıyyuddîn ‘Usmân b. Ḥalâḥuddîn b. ‘Abdirrahmân b. Mûsâ es- Şehrezûrî (1992). Ṭabaḳātu’l-Fuḳahâi’ş-Şâfi‘îyye. thk. Muḥyuddîn ‘Alî Necîb. Beyrût: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye.
İmâmu’l-Ḥarameyn el-Cuveynî, Ebu’l-Me‘âlî Ruknuddîn ‘Abdulmelik b. ‘Abdillâh b. Yûsuf. Kitâbu’t-Telḫîs fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. ‘Abdullâh Cevlem en-Nîbâlî, Şubbeyr Aḥmed el- ‘Umerî. Beyrût: Dâru’l-Beşairi’l-İslâmiyye.
Kallek, C. (2003). “Mâverdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, XXVIII: 180-186.
Kaya, Eyyüp Said (2010). “Taklid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, XXXIX/461.
Mervezî, el-Ḳâḍî Ebû Muḥammed el-Ḥuseyn b. Muḥammed b. Aḥmed. et-Ta‘liḳa li’l-Ḳâḍî Ḥuseyn ‘alâ Muḫtaṣari’l-Muzenî. Mekke: Mektebetu Nezâr Mustafa el-Bâz.
Mâverdî, Ebu’l-Ḥasen ‘Alî b. Muḥammed b. Ḥabîb (1982). el-İḳnâ‘ fi fıḳhı’ş-şâfi‘î. thk. Ḫıḍır Muhammed Ḫıḍır. Kuveyt: Mektebetu Dâru’l-‘Urûbe li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘.
Mâverdî, Ebu’l-Ḥasen ‘Alî b. Muḥammed b. Ḥabîb (1999). el-Ḥâvi’l-Kebîr fî Fıḳhi Meẕhebi’l- İmâm eş-Şâfi‘î ve huve Şerḥu Muḫtaṣari’l-Muzenî. thk. ‘Alî Muḥammed Mu‘avvaḍ; ‘Âdil Ahmed ‘Abdulmevcûd. Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye.
Muzenî, Ebû İbrâhîm İsmâ‘îl b. Yaḥyâ b. İsm‘âîl el-Mısrî (1990). “Muḫtaṣaru’l-Muzenî”. el- Um. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife.
Paçacı, İ. (1999). “Fıkıh Mezhepleri ve Taklid”. Dini Araştırmalar, C.2, S.4: 59-84.
Ḥafedî, Ebu’s-Ḥafâ Ḥalâḥuddîn Ḫalîl b. ‘İzziddîn Aybek b. ‘Abdillâh (2000). el-Vâfî bi’l- Vefeyât. thk. Aḥmed el-Ârnâvûṭ; Turkî Muṣṭafâ. Beyrût: Daru İhyâi’t-Turâs.
Subkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî (1964). Ṭabaḳâtu’ş- Şâfi‘îyyeti’l- Kubrâ. thk. Maḥmûd Muḥammed Ṭanâḥî. Ḳâhire: ‘Abdulfettâḥ Muḥammed el-Ḥulv, Maṭbaatu ‘İsâ el-Bâbî el-Ḥalebi.
Şâfi‘î, Muḥammed b. İdrîs (1997). Er-Risâle (İslâm Hukukunun Kaynakları), çev. Abdulkadir Şener ve İbrahim Çalışkan. Ankara: TDV Yayınları.
Şâfi‘î, Muḥammed b. İdrîs (2005). er-Risâle li’l-İmâmi’l-Muṭṭalibî. thk. Aḥmed Muḥammed Şâki. Ḳâhire: Mektebetu Dâri’t-Turâs.
Şâfi‘î, Muḥammed b. İdrîs (1990). “Kitâbu İbṭâli’l-İstiḥsân”. el-Um. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife. Sem‘ânî, Ebu’l-Muẓaffer Manṣûr b. Muḥammed b. ‘Abdilcebbâr (1998). Ḳavâti‘u’l-Edille fî Uṣûli’l-fıḳh. thk. ‘Abdullâh Ḥâfıẓ Aḥmed el-Ḥukmî. Riyâd: Mektebu’t-Tevbe.
Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf (1970). Ṭabaḳâtu'l-Fuḳahâ’. Beyrût: Dâru’r-Râidi’l-‘Arabî.
Şîrâzî, Ebû İsḥâḳ Cemâluddîn İbrâhîm b. ‘Alî b. Yûsuf (1983). et-Tebṣira fî Uṣûli’l-Fıḳh. thk. Muḥammed Ḥasen Heyto. Dımaşḳ: Dâru’l-Fikr.
Telkenaroğlu, R. (2010). İctihâdda İsabet ve Hata Meselesi. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
Okuyucu, N. (2015). Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
Özen, Ş. (2006). “Müzenî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. TDV Yayınları, XXXII/246-250.
Zerkeşî, Ebû ‘Abdillâh Bedruddîn Muḥammed b. Bahâdır b. ‘Abdillâh (1994). el-Baḥru’l- Muḥît fî Uṣûli’l-Fıḳh. Dâru’l-Kutûbî.