Türkiye’de Liberal İlahiyat ve Kur’an’ın Akademik Bir Metin Olarak Yükselişi

Bu makale, ilahiyatın bilim olarak tanımlanmasıyla Kur’an’ın bilhassa üniversite kürsülerinde akademik bir metin olarak ele alınışını konu edinmektedir. Yazının amacı, akademik Kur’an şeklinde tanımlayabileceğimiz bir kavramın üretilmesine olanak sağlayan kurumsal ve entelektüel bağlamın temel hususiyetlerini tartışmak ve bunların yeni Kur’an araştırmalarına tesirlerini göstermektir. Konunun önemi, bu kavramın, Türkiye’de Kur’an’ın yorumu konusunda kurumsal değişimin (medreseden üniversiteye) somut bir örneğini ifade etmesinden kaynaklanmaktadır. Aynı zamanda o, Kur’an üzerine söz söyleme salahiyetini elinde bulunduran zümrenin değişimine (molladan profesöre) dair önemli ipuçlarını barındırır. Bu yüzden, böyle bir sorunun çerçevesinin çizilmesi, zuhur eden sosyolojinin portresinin çıkarılması ve sürecin tartışılması, bugüne kadar birikerek gelen literatüre katkı namına değerlendirilebilir. Araştırma boyunca konu, ilahiyat ve kimi zaman dinler tarihi sahasında kalarak kurumsal yapı (medrese-üniversite) ile sınıfsal zümre (molla/hoca-profesör) gibi semboller açısından yapılacak değerlendirmelerle ve Batı ilahiyatında benzer sürece tekabül eden bazı kıyaslamalarla sınırlandırılmıştır. Esasen, akademik Kur’an kavramı da araştırmanın bu sınırlılığını büyük oranda karşılaması dolayısıyla tercih edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Dinler Tarihi, Tefsir, Akademik Kur'an, İlahiyat Fakültesi, Tarihsel Teoloji

Liberal Theology and the Rise of the Qur’an as An Academic Text in Modern Türkiye

The Faculties of Theology in Türkiye have brought together notably different and diverse theological attitudes since they were founded. Despite the diversity, it is possible to say that theology as a science and suitable for the establishment aims of these faculties carries on as an essential tendentious in modern universities. The substantial representatives of such a tendency are mostly liberal theologians in university chairs and intellectuals who have adopted the same scientific-methodological frameworks as them. Despite the occasional rise and fall, the ideal of producing a rational and sometimes liberal-positivist theology suitable to universities' scientific and methodological tendencies has always been a subject of increasing interest between these two groups. A manner of liberal theology in Türkiye is essential to Western Protestant liberal theology. Because it was used the Western Protestant theology faculties as a model in the foundation of the faculties of theology in Türkiye, liberal theologians have in some ways, attempted to adapt the historical-critical method and literary criticism programs in the Christian world to the Qur'an and hadith studies. In this way, they have assumed that they could overcome the stagnation of Turkish society in the religious field and establish a rational interpretation of Islam in harmony with modern cultural structures and values. Therefore, this new form of theology, which has been organized mainly for the scientific-intellectual movement in universities and sometimes opposed to traditional dogmatic discourses, represents a tendency that we can describe as liberal and critical in the studies of the Qur'an. In this article, I discuss the relationship between liberal theology and Qur'anic studies and the status of theology as a science in universities in Türkiye. In this context, I aim to show the different aspects of the Qur'an as an academic text under scientific-intellectual ideals. The concept of the academic Qur'an means that it is seen the Qur'an as a text from late antiquity in the research programs of universities. Thus, liberal theologians have supposed a principle that it could be applied the historical-critical methodologies used to other ancient or sacred texts to the Qur'anic passages, too. In this way, they have been to think that they can establish a connection between modern cultural values and the Qur'an and develop a rational interpretation of the religion of Islam. I have to state here that I have adapted the concept of the academic Qur'an to Qur'anic studies, starting from M. C. Legaspi's notion of the Academic Bible. The reason for adapting such a concept from Christian theology to Qur'anic studies is that I think the liberal theology in Türkiye closely follows Protestant liberalism as a process. I discuss these similarities throughout the article in detail. I designed the article under three headings for his purpose. In the first chapter, I examine the development of Protestant liberalism in the Christian world and its relationship with the Bible. I try to show how these processes have affected liberal theology in Türkiye. In the second chapter, I refer to the establishment of faculties of theology within the framework of Turkish reformed universities. In this context, I draw attention to the shifts in the institutional structure that contributed to the production of religious knowledge. I discuss this process through two symbols that represent traditional and modern thought. Thus, I claim that the Church-university opposition to Christian theology in some ways coincides with the madrasah-university opposition in Türkiye. I discuss this opposition through the symbols of the mullah-professor. I also argue that this situation spread liberal theology programs in universities, served to produce a theology under the control of the state, and allowed the Qur'an to be researched as an academic text in a scientific-intellectual activity. All these developments are the basis for studying the Qur'an as an academic text. In the third chapter, I treat the methodological and hermeneutic interests that liberal theologians have brought to the fore in their studies of the Qur'an. In this context, I compare the methods of Biblical criticism in Christian theology with modern Qur'anic studies. I also argue that historical-critical studies influence other theological programs' main methodological orientations. I mainly discuss the primary and decisive influences of historical research on Qur'anic studies and discussions on the historicity of the Qur’an through some examples. Thus, I draw attention to the connection of current debates on the history, source, and authenticity of the Qur'an in the faculties of theology with these processes. Finally, I discuss the relationships between the rise of liberal theology and the study of the Qur'an as an academic text through some examples.

Keywords:

Religious Studies, al-Tafsir, Academic Qur'an, Faculty of Theology, Historical Theology,

PDF

___

Aktay, Yasin. Political and Intellectual Disputes on the Academisation of Religious Knowledge. Ankara: Middle East Technical University, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
Anderson, Robert. The Bible and Modern Criticism. London: Hodder and Stoughton, 5. Basım, 1905.
Arslan, Ali. “Darülfünun İlahiyat Fakültesi, Fakülte Meclisi’nin Kurulması ve İlk Meclis Zabıtları (1911-1912)”. Değerler Eğitimi Dergisi 5/13 (01 Haziran 2007), 9-36.
Aydın, Muhammet Şevki. Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni Yetiştirme ve İstihdamı (1923-2015). İstanbul: DEM Yayınları, 3. Basım, 2016.
Ayhan, Halis. “İlâhiyat Fakültesi”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 6 (1999), 255-268.
Ayhan, Halis. Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: DEM Yayınları, 3. Basım, 2014.
Başgil, Ali Fuad. Din ve Lâiklik. İstanbul: Yağmur Yayınevi, 8. Basım, 2007.
Bayraktar, Muhammet Mustafa. “Dârü’l-Fünûn’dan Günümüze Türkiye’de İlahiyat/İslâmi İlimler Fakültelerinin Akademik Yapılanma Sorunu Üzerine Bir İnceleme”. Eskiyeni 47 (25 Eylül 2022), 437-462. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1125964
Bilgin, Vejdi. “İlâhiyat Araştırmaları ve Sosyal Bilimler”. Hadis Tetkikleri Dergisi 3/1 (2005), 129-140.
Bireley, Robert. The Refashioning of Catholicism, 1450-1700: A Reassessment of the Counter Reformation. Houndmills, Basingstoke: Macmillan Press Ltd., 1999.
Coşkun, Muhammed. Modern Dünyada Kur’an Yorumu: Tefsir Disiplinlerinde Çağdaş Tartışmalar. İstanbul: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2018.
Duran, Asım. “Kitabı Mukaddes ve Kur’an: Metinlerarasılık (Intertextuality)?” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (30 Aralık 2015), 265-275. https://doi.org/10.17120/omuifd.59296
Duran, Asım. “Kutsal Kitapla Akademik Metin Arasında Kitab-ı Mukaddes”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (28 Kasım 2016), 197-201.
Duran, Asim. Aydınlanma ve Kutsal Kitap: Hıristiyan İlahiyatında Tarihsel-Eleştirel Yöntem ve Kitab-ı Mukaddes’in Anlaşılması Sorunu. İstanbul: Mahya Yayıncılık, 2021.
Duygu, Zafer. İnciller Güvenilir Metinler midir?: Metodolojik ve Karşılaştırmalı Analizler. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2020.
Ebeling, Gerhard. Word and Faith. çev. James W. Leitch. London: SCM Press, 1st edition., 1963.
Frye, Northrop. İkili Görüş: Dinde Dil ve Anlam. çev. Kemal Atakay. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2022.
Gökkır, Bilâl. “Modern Dönemde Kur’an Tarihinin Ortaya Çıkışı: Kur’an’ın Korunmuşluğu Hususunda Oryantalist İddialar ve Müslümanlardan Cevaplar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012), 9-28.
Gökkır, Bilâl. “The Application of Western Comparative Religious and Linguistic Approaches to the Qur’an in Turkey.” Islam and Christian-Muslim Relations 14/3 (2003), 249-263.
Gökkır, Necmettin. “Critical Interpretation of Religious Texts in the West and the Reflection on the Study of the Qur’an”. Milel ve Nihal 2/2 (2005), 19-64.
Gökkır, Necmettin. The Application of Modern Critical Theories to the Study of the Qur’an-with a Particular Focus on Qur’anic Studies in Turkey Between 1980-2002. Manchester: University of Manchester, 2004.
Gökkır, Necmettin. “Turning Face Toward the West: The Transformation of Qur’anic Studies in Turkey”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2006), 89-105.
Göküş, Şeref vd. “The Possibility Of The Faculty Of Theology Under The Roof Of A Research University”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 22/2 (30 Eylül 2022), 757-784. https://doi.org/10.33415/daad.1107331
Görgün, Tahsin. “İlahiyatın Akademik Yapılanması, Bölümleri ve Anabilim Dalları Nasıl Olmalıdır?” Bugünün İlahiyatı Nasıl Olmalıdır? -Sorunlar ve Çözüm Önerileri-. 149-164. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
Gözeler, Esra vd. “Corpus Coranicum Projesi: Kur’an’ı Geç Antik Döneme Ait Bir Metin Olarak Okumak”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53/2 (01 Ağustos 2012), 57-92. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001373
Gözeler, Esra. Kur’an Ayetlerinin Tarihlendirilmesi. İstanbul: Kuramer / Kur’an Araştırmaları Merkezi, 2016.
Hahn, Scott - Wiker, Benjamin. The Decline and Fall of Sacred Scripture: How the Bible Became a Secular Book. Steubenville: Emmaus Road Publishing, 2021.
Hahn, Scott W. - Wiker, Benjamin. Politicizing the Bible: The Roots of Historical Criticism and the Secularization of Scripture 1300-1700. New York: Herder & Herder, 2013.
Herder, J. G. The Spirit of Hebrew Poetry. çev. James Marsh. 2 Cilt. Burlington, VT.: Edward Smith, 1833.
Jowett, Benjamin. “On the Interpretation of Scripture”. Essays and Reviews. ed. John W. Parker. 330-433. London: John W. Parker and Son, 1860.
Kara, İsmail. Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslâm. 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 2017.
Kaya, Mahmut. “İslâm Tetkikleri Enstitüsü”. DİA. 23/56-57. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları - İSAM Yayınları, 2001.
Kızıl, Fatma. “Oryantalistlerin Akademik Hadis Araştırmaları: Ana Eğilimler, Yerleşik Kabuller ve Temel İddialar”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 5/1 (2019), 155-245.
Koç, Mehmet Akif. “Batılı Kur’an ve Tefsir Araştırmalarının Türkiye’ye Etkisi Üzerine Bir Deneme”. Tefsire Akademik Yaklaşımlar. ed. Mehmet Akif Koç - İsmail Albayrak. 2/91-128. Ankara: Otto, 2. Basım, 2015.
Kohler, George Y. “Theology as a Discipline of the Wissenschaft des Judentums (1830-1910) – An Overview”. A Journal of Jewish Philosophy & Kabbalah 88 (2019), 67-90.
Legaspi, Michael C. “Merely Academic: A Brief History of Modern Criticism”. What is Bible?: The Patristic Doctrine of Scripture. ed. Matthew Baker - Mark Mourachian. 181-200. Minneapolis: Fortress Press, 2016.
Legaspi, Michael C. The Death of Scripture and the Rise of Biblical Studies. Oxford: Oxford University Press, 2010.
Lowth, Robert. Lectures on the Sacred Poetry of the Hebrews. çev. G. Gregory. London: T. Tegg & Son, 3. Basım, 1835.
Macdonald, Paul A. Christian Theology and the Secular University. London - New York: Routledge, 2017.
McGrath, Alister E. Historical Theology: An Introduction to the History of Christian Thought. Oxford: Wiley- Blackwell, 2. Basım, 2013.
Ocak, Ahmet Yaşar. Türkiye Sosyal Tarihinde İslam’ın Macerası. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
Özsoy, Ömer. “Bir Bilim Olarak ‘İlâhiyat’ın İmkân ve Sınırları: Almanya ve Türkiye Örneğinde İslâm İlâhiyatına Eleştirel Bir Bakış”. Bütün Boyutlarıyla Din. ed. Murat Sülün. 389-401. İstanbul: Kur’an Araştırmaları Vakfı, 2016.
Özsoy, Ömer. “Çağdaş Kur’an(lar) Üretimi Üzerine -’Karı Dövme’ Olgusu Bağlamında 4. Nisâ’, 34 Örneği-”. İslâmiyât 4/1 (2002), 111-124.
Özsoy, Ömer. “Türkiye’de Kur’an Hermeneutiği Tartışmaları -Bir Soykütüğü Denemesi-”. Tefsire Akademik Yaklaşımlar. ed. Mehmet Akif Koç - İsmail Albayrak. 2/223-240. Ankara: Otto, 2. Basım, 2015.
Paçacı, Mehmet. “Bir Yorum Eleştirisi: Çağdaşçı Kur’ân Yorumu Üzerine”. 69-92. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
Schleiermacher, Friedrich. Brief Outline of the Study of Theology. çev. William Farrer. Edinburg: T. & T. Clark, 1850.
Subaşı, Necdet. Öteki Türkiye’de Din ve Modernleşme. Ankara: Vadi Yayınları, 1. Basım, 2003.
Tatar, Burhanettin. “Günümüz İlahiyat Fakültelerinde Tefsir, Hadis, Ahlak Felsefesi ve Müzik Derslerinin Anlamı Üzerine Notlar”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2013), 83-96.
Tosun, Cemal. “Üniversitede İlahiyat: Bilim Teorisi ve Sosyal-Politik Temellendirme Açılarından Bir Değerlendirme”. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 13 (22 Haziran 2022), 11-24. https://doi.org/10.53112/tudear.1091555
Tracy, David. Blessed Rage for Order: The New Pluralism in Theology. Chicago: University of Chicago Press, New edition., 1996.
Troeltsch, Ernst. “On the Historical and Dogmatic Methods in Theology (1898)”. çev. Jack Forstman. Gesammelte Schriften II. 1-17. Tübingen: J.C.B. Mohr, 1913. http://faculty.tcu.edu/grant/hhit/Troeltsch,%20On%20the%20Historical%20and%20Dogmatic%20Methods.pd f
Türcan, Selim. “Akademik Tefsir Çalışmalarında Alan ve Yöntem Üzerine”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2017), 75-94.
Vorster, Jakobus M. “‘Gott mit uns’: Reflections on Some Partisan Theologies”. HTS Teologiese Studies/Theological Studies 75/1 (2019), 1-9. https://doi.org/ 10.4102/hts.v75i1.5188
Zachhuber, Johannes. “Christian Theology as a Rationalization of Religion: The Case of the Nineteenth- Century Research University”. Rationalization in Religions: Judaism, Christianity and Islam. ed. Yohanan Friedmann - Christoph Markschies. 156-177. Berlin - Boston: De Gruyter, 2018.
Zachhuber, Johannes. “What is Theology? Historical and Systematic Reflections”. International Journal for the Study of the Christian Church 21/3-4 (01 Aralık 2021), 1-14. https://doi.org/10.1080/1474225X.2021.2006107
Zengin, Zeki Salih. Medreseden Darülfünûna Türkiye’de Yüksek Din Eğitimi. Ankara: Maarif Mektepleri Yayınları, 2. Basım, 2019.
“Corpus Coranicum”. Erişim 03 Şubat 2023. https://corpuscoranicum.de/en
“The Qur‘an as a Source for Late Antiquity | Universität Tübingen”. Erişim 02 Şubat 2023. https://uni- tuebingen.de/fakultaeten/evangelisch-theologische-fakultaet/lehrstuehle-und- institute/religionswissenschaft-und-judaistik/religionswissenschaft-und-judaistik/quran-project- erc/summary/