Osmanlı Irak’ına Dâir II. Abdülhamid Dönemi Lâyihalarında Şiîlik

II. Abdülhamid döneminde mezhep-siyaset ilişkileri bağlamında değerlendirilebilecek bazı lâyihalar hazırlanmıştır. Bu lâyihaların bir kısmı Irak bölgesinde yayılmakta olan Şiîlik hakkındadır. Irak coğrafyasında erken dönemlerden itibaren Şiî varlığı söz konusu olsa da on dokuzuncu yüzyıla kadar belirgin bir Şiî nüfus yoğunluğundan bahsetmek mümkün değildir. Ancak bu tarihlerden sonra bölge nüfusunun çoğunluğunu oluşturacak şekilde Şiî nüfus artışı olmuştur. Bu bağlamda 1880’li yıllardan itibaren II. Abdülhamid’e arz edilen raporlarda bölgede Şiîliğin sürekli arttığına dikkat çekilmektedir. Buradan hareketle çalışmanın konusunu, Irak’ta yayılmakta olan Şiîliğe dair II. Abdülhamid döneminde hazırlanan lâyihalar oluşturmaktadır. Lâyihalarda, Irak’ta Şiîliğin yayılmasının sebepleri arasında Sünnî eğitimin yetersizliği ve atebât-ı âliyede bulunan müctehidlerin faaliyetleri öne çıkarılmaktadır. Diğer taraftan alınması gereken tedbirler bağlamında da eğitimin olmazsa olmaz olduğu, problemin çözümünün askerî tedbirlerle olamayacağı ve tayin edilecek ulemâya yeterli miktarda maaş tahsis edilmesi gerektiği açıkça belirtilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Mezhepleri Tarihi, Şiîlik, Irak, II. Abdülhamid, Lâyiha

Shi‘ism in the Lāyihas of Ottoman Iraq in the Reign of Abd al-Hamīd II

During the reign of Abd al-Ḥamīd II, some lāyihas (reports) were prepared to be evaluated in the context of sectarian-political relations. Some of these reports were about Shi‘ism, which was spreading in the Iraq region. Due to political, economic, and military factors as well as its religious-cultural position, the Iraq region turned into a field of struggle between the Ottomans and Iranians in the sixteenth and subsequent centuries. In the Iraq region, where important events took place in terms of Shiite-Imāmiyya history, there are the tombs of six of the twelve imams and the atabāt-e āliyāt (Najaf, Karbalā, Kāẓimayn, and Sāmerrā), which are accepted as sacred and places of visit. Although there has been a Shiite presence in Iraq since the early periods, it is not possible to talk about a significant Shiite population density until the nineteenth century. However, as a result of some events from the mid-nineteenth century onwards, the Shiite population in the Iraq region has continuously increased. The Shiite population, which increased especially with the acceptance of Shi‘ism by Sunni nomadic Arab tribes, became the majority in the important centers of the region by the last quarter of the century. Among the factors that influenced this process were the migration of Shiite scholars from Iranian lands to Iraq, the settlement of Shiite Muslims of Indian origin in the atabāts, and the various aids provided to the atabāts by the representatives of the Shii Awadh/Oudh state (1722-1856) established in North India. In addition to these, another important factor affecting the process is that as a result of the positive course of Ottoman-Iranian relations as a result of the period, Iran increased its influence in the Iraqi region, which it saw as a religious population area, and supported the activities that will affect the spread of Shiism in the region. Although some instructions by the Ottoman central government to prevent the spread of Shiites and Shi‘ism in Baghdad were sent to the Baghdad governorate from time to time, the influence and spread of Shi'ism in Iraq was brought to the agenda for the first time in the reports prepared since the 1860s. However, the Ottoman central authority took the necessary measures to prevent the spread of Shiism in the region, especially after the period of Abd al-Ḥamīd II, especially after the 1880s. Since the beginning of the 1890s, various studies have been initiated to prevent Shi‘ism, which was spreading rapidly within the empire, especially in Iraq. As a matter of fact, firstly, inspection committees were sent to the region to identify the problems, and then those who had served in the region, were currently serving in the region or were in exile in the region were asked to prepare various reports to prevent the spread of Shi‘ism. Some of these reports are entirely about the issue of Shi‘ism. However, in some of the reports prepared about the general situation of the region, the issue of Shiism is mentioned in the context of the social and sectarian situation of the region. In general, the reports prepared on the subject focus on the religious-sectarian structure of the region, Iran’s increasing influence in the region, the activities of the Shia mujtahids, and what kind of measures should be taken to prevent Shi‘ism. As of the early 1890s, among those who prepared a report were Ali Rızā Bey; Mehmed Rifat Efendi, the Defterdār of Bag̲h̲dād; Süleyman Hüsnü Pasha, a prominent statesman in exile in Bag̲h̲dād; Mushīr Nusret Pasha; Ali Gālib Bey and Hüseyin Hüsnü Efendi. The reports drive forward the inadequacy of Sunnite education and the activities of the mujtahids in the ‘atabāt as the reasons for the spread of Shi‘ism in Iraq. In the context of the Iraq region, since the issue has political, military, and social aspects as well as religious/sectarian dimensions, the emphasis in the reports may vary depending on the author. For example, Mehmet Rıfat, who states that the most important reform in the region is to prevent the spread of Shi‘ism, suggests that especially primary education institutions should be opened in sufficient quantities and the necessary financial means should be provided for these institutions. On the other hand, Süleyman Hüsnü Pasha focuses on slightly different and mostly religious measures to prevent the spread of Shi‘ism in the region. Süleyman Pasha suggested the formation of a religious society composed of scholars from Istanbul and other Islamic cities, where the first step would be to write a book (Kitāb al-Aqā‘id) to refute the beliefs of the heretical sects whose adherents exist today. On the other hand, in the context of the measures to be taken, in the reports explicitly state that education is indispensable, that the solution to the problem cannot be solved through military methods, and that sufficient salaries should be allocated to the scholar (ulemā) to be appointed.

Keywords:

The History of Islamic Sect, Shi‘ism, Iraq, Abd al-Ḥamīd II, Lāyiha (Report),

PDF

___

Aka, İsmail. “X. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Kadar Şiilik”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu 13-15 Şubat 1993. 69-103. İstanbul: İSAV Yayınları, 1993.
Aksoy, Murat Han. Şii Paradigmanın Oluşum Sürecinde “Hüsniye”nin Yeri ve Önemi. Çukurova Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Beydilli, Kemal. “Süleyman Hüsnü Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/89-92. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Black, Antony. Siyasal İslam Düşüncesi Tarihi: Peygamberden Bugüne. çev. Sevda Çalışkan - Halit Çalışkan. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, 2010.
BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde Dâhiliyye [İ.DH]. No. 958, Gömlek No. 75763.
BOA, Osmanlı Arşivi. İrade-i Meclis-i Mahsûs [İ.MMS]. No. 129, Gömlek No. 5537.
BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde Meclis-i Vâla [İ.MVL]. No. 477, Gömlek No. 21587.
BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Umum Vilâyet Evrâkı [A.MKT.UM]. No. 408, Gömlek No. 14.
BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Umum Vilâyet Evrâkı [A. MKT.UM]. No. 549, Gömlek No. 27.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Arzuhal Jurnal [Y.PRK.AZJ]. No. 3, Gömlek No. 37.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Arzuhal Jurnal [Y.PRK.AZJ]. No. 4, Gömlek No. 49.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 3, Gömlek No. 60.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 7, Gömlek No. 16.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 7, Gömlek No. 17.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 8, Gömlek No. 9.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 9, Gömlek No. 3.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 9, Gömlek No. 14.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 9, Gömlek No. 34.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Esas Evrakı [Y.EE]. No. 10, Gömlek No. 69.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Komisyonlar Maruzâtı [Y.PRK.KOM]. No. 4, Gömlek No. 33.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzât [Y.MTV]. No. 43, Gömlek No. 11.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzât [Y.MTV]. No. 43, Gömlek No. 114.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzât [Y.MTV]. No. 43, Gömlek No. 117.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız, Mütenevvi Maruzât [Y.MTV]. No. 59, Gömlek No. 41.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Mütenevvi Maruzât [Y.MTV]. No. 73, Gömlek No. 71.
BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Resmî Maruzât [Y.A. RES]. No. 55, Gömlek No. 9.
Ceylan, Ebubekir. “Abdurrahman Nureddin Paşa’nın Osmanlı Irak’ına Dair 1880 Tarihli Lâyihası Üzerine”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 19/37 (2014), 85-115.
Cuinet, Vital. La Turquie d’Asia : Geographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnee de Chaque Province de l’Asie - Mineure. 4 Cilt. Paris: Ernest Leroux Editeur, 1894.
Çetinsaya, Gökhan. “Abdülhamid Döneminin İslamcılık Faaliyetleri”. Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895), Sempozyumu (9-11 Haziran 1995). 179-183. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
Çetinsaya, Gökhan. II. Abdühamid Döneminde Irak’ta Osmanlı İdaresi. çev. Zeynep Savar. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
Çetinsaya, Gökhan. “Osmanlı Irak’ında Şiî-Sünnî İlişkileri: II. Abdülhamid Dönemi (1890-1908)”. Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti: Milletlerarası Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantılar Dizisi 6. 139-147. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2000.
Çiçek, Rağıp. II. Abdülhamid Dönemi’nde Şiilik. Kastamonu Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Deringil, Seli̇m. “The Struggle Against Shiism in Hamidian Iraq: A Study in Ottoman Counter-Propaganda”. Die Welt des Islams, 45-62.
Doğruyol, Feyza. Hille Medresesinden Şiî Bir Âlim Portresi: Muhakkık el-Hillî. Fecr Yayınları, 2022.
Durusoy, Mustafa. Sultan II. Abdülhamid’e Sunulan Layihalar Işığında Dönemin İktisadi Özellikleri. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
Eraslan, Cezmi. II. Abdülhamid ve İslâm Birliği. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1992.
Görür, Halil İbrahim. II. Abdülhamid Dönemi’nde Irak’la İlgili Hazırlanan Layihalar. Dumlupınar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
Hakyemez, Cemil. Osmanlı-İran İlişkiler ve Sünni-Şii İttifakı. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Ḥaydarî, İbrâhim Faṣîḥ b. Sıbġatullah el-. Unvânü’l-mecd fî beyâni ahvâli Baġdâd ve’l-Baṣra ve Necd. London: Dârü’l-Hikme, 1998.
Işın, Ali Rıza. Basra’nın Şiileşmesi: 19. yüzyıl. Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
Kartaloğlu, Habib. “İmamiyye’de Ahbârî-Usûlî Farklılaşması: Şeyh Saduk ve Şeyh Müfid Örneği”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/24 (2011), 193-216.
Kartaloğlu, Habib. Safevîlerin İlk Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
Kartaloğlu, Habib. “Şiî-Usûlî Düşüncenin Ortaya Çıkış Sebepleri Üzerine Mülahazalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/33 (2016), 75-90.
Kevseranî, Vecih. Fakih ve Sultan: Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi. çev. Ramazan Yıldırım. İstanbul: Yeni Zamanlar Yayınları, 2006.
Küçük, Cevdet. “Ali Rızâ Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/440-441. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Küpeli, Özer. “Irak-ı Arap’ta Osmanlı-Safevi Mücadelesi (XV-XVII. Yüzyıllar)”. History Studies 2 (2010), 227-244.
Muharrem Akoğlu. “Irak’ta Şi’î Varlığı”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 6/2 (2013), 391-428.
Nakash, Yitzhak. Irak’ta Pandora’nın Kutusu Şiiler. çev. Metin Saltoğlu. Ankara: Elips Kitap, 2005.
Nakash, Yitzhak. “The Conversion of Iraq’s Tribes to Shiism”. International Journal of Middle East Studies 26/3 (1994), 443-463.
Oğuz, Mustafa. II. Abdülhamid’e Sunulan Layihalar. Ankara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2007.
Öztürk, Şifa. Müşir Nusret Paşa (1824-1896). Karadeniz Teknik Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
Poş, Abdullah. “XIX. Yüzyılın Sonlarında Irak’taki Şiî Nüfus ve Caferî Toplumunu Tahrik Faaliyetleri”. Milel ve Nihal 8 (2011), 47-76.
Rumlu, Ḥasan Beg. Aḥsenü’t-tevârîḫ. Tahran: Çâbḫâne Ḥaydarî, 1357.
Saray, Mehmet. Türk-İran Münâsebetlerinde Şiiliğin Rolü. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1990.
Savaş, Ali İbrahim. “Konsolos”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/178-180. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Savaş, Ali İbrahim. “Lâyiha Geleneği İçinde XVIII. Yüzyıl Osmanlı Islahat Projelerindeki Tespit ve Teklifler”. Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 9 (1999), 87-113.
Tapper, Richard. İran’ın Sınır Boylarında Göçebeler: Şahsevenlerin Toplumsal ve Politik Tarihi. çev. F. Dilek Özdemir. Ankara: İmge Kitapevi, 2004.
Uyar, Mazlum. “Irak ve İran Şiîliği”. Türk Dünyası Araştırmaları 151 (2004), 227-238.
Uyar, Mazlum. Şiî Ulemanın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2004.
Yaslıçimen, Faruk. “Saving the Minds and Loyalties of Subjects: Ottoman Education Policy Against The Spread of Shiism in Iraq During The Time of Abdülhamid II”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 21/41 (2016), 63-108.
Yaslıçimen, Faruk. Sunnism Versus Shi’ism? Rise of the Shi’i Politics and of the Ottoman Apprehension in Late Nineteenth Century Iraq. Bilkent Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Âlem-ârâ-yı Ṣafevî. haz. Yedullah Şükrî. Tahran: İntişârât-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1350.