Menon Paradoksu Ekseninde Râzî’nin Teşkîkî Yöntemi

İslam düşünce geleneğinin en etkili isimlerinden biri Fahreddin er-Râzî’dir (ö. 606/1210). O, tahkik yöntemiyle birçok meseleyi aklî bir çözüme kavuşturduğu gibi teşkîk yöntemiyle de birçok konuyu farklı açılardan problematize etmiştir. Bu nedenle kendisine İmâmü’l-muhakkikîn ve İmâmü’l-müşekkikîn denilmiştir. Bu konuların başında ise onun bilgi ve yöntemle ilgili ortaya attığı soru(n)lar gelmektedir. Onlardan biri de Menon paradoksu ve onunla ilgili çözüm önerileridir. Bu paradoks özünde var olan bilgilerin tekrar elde edilmesinin gereksizliğine, olmayan bilgilerin ise talep edilmesinin imkânsızlığına dayalıdır. Râzî, bu konuda farklı ifadeler kullanmaktadır. Ondan sonra gelen düşünürleri en fazla düşünmeye sevk eden Râzî’nin bu farklı ifadeleri gelmektedir. Başta bu konu olmak üzere Râzî’nin teşkîk yöntemini bir eksiklik olarak görenlerin aksine bu yöntem geleneğe çok ciddi katkılar yapmıştır. Aynı zamanda Menon paradoksu ile ilgili ifadeleri onun hem muhakkik hem de müşekkik kimlikleri ile irtibatlıdır.

Anahtar Kelimeler:

Bilgi, Muhakkik, Müşakkik, Çelişkiler, Çözümler

Râzî's Method Of Tashkîk Within The Framework Of The Meno’s Paradox

One of the most influential names in the tradition of Islamic thought is Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210). He has solved many issues rationally with the method of tahkīk, and he has also problematized many issues from different angles with the method of taşkīk. For this reason, he is called the İmām al-mohaqikikīn and İmām al-musakkikīn. Whatever purpose it is used, the power of argumentation that it uses in many metaphysical and theological subjects also makes it İmām al-mütefekkirīn. At the forefront of these issues are the questions he raises about knowledge and method. Therefore, one of his greatest achievements, one of the issues that affected the thinkers and schools that came after him, is the problems he voiced about this field. In the history of Islamic thought, different approaches have emerged regarding the nature of knowledge such as irtisām, ittihad, izafet and keşf and very serious problems have been expressed about the ways of knowledge. One of them is the Menon paradox and its related solutions. This paradox is based on the redundancy of retrieving existing information and the impossibility of requesting information that does not exist. In order to get rid of this, either the theory of anamnesis or the septic and sophistic understandings will be accepted. In both cases, theoretical searches do not have a rational basis. Since Aristotle, thinkers who are outside of these two understandings have entered into a different search. The focus point of these searches is to find an epistemic basis for their existence and search, although not all knowledge is necessary. Rāzī the authority name of the theological-philosophical period, uses different expressions on this subject. In some of his works, he defends Meno's approach and states that all or some of the conception, assent and knowledge are zarurī or bedīhī while in some of his works he does not think differently from other theologians. Undoubtedly, it is Rāzī's statements of this type that prompted the thinkers who came after him to think the most. Contrary to those who see Rāzī's teşkīk method as a deficiency, especially on this subject, we think that he made very serious contributions to the tradition and that this method made him Imām al-Mutefekkirīn in his own time. al-Kutb al-Misrī (d. 618/1221), Sayf al-Din al-Amidi (d. 631/1233), Nasir al-Din al-Tusi (d. 672/1274), Sirāj Al-Dīn Al-Urmawî (d. 682/1283), Athir al-Din al-Abhari (d. 663/1265), Najm al-Din al-Qazwini al-Kātibi (d. 675/1277) Ibn al-Tilimsānī (d. 658/1260), Ibn Abī al-Ḥadīd (d. 656/1258), Ibn Khaldun (d. 808/1406) and Aḍud al-Dīn al-Ījī(d. 756/1355) are just a few of the thinkers who have expressed their views on this subject. Modern and classical commentators have interpreted these expressions in different ways. Many thinkers have based this issue on the axis of understanding of directions, thought that it is possible for something not to be known from an angle, therefore, he had a clearer stance than Rāzī, to whom he was a member. Therefore, he either criticized or revised Rāzī's statements in this regard. Many of those who do research on both Rāzī's relevant statements and the commentators' comments on this issue have overlooked two important issues. The first is that Rāzī does not have a single approach to this issue, but defends different issues in different texts. For this reason, the aspects and the understanding of proportionality on which those who criticize Rāzī on this issue are also found in his text. The second is that in Rāzī's logic and kalam system, bedahat and zarurat are different matters. Many classical and modern commentators did not pay attention to this issue. Although it is important that some researchers are aware of this distinction and try to justify it, it should be noted that this distinction is also incomplete in terms of finally resolving Rāzī's relevant statements. For these reasons, we will state that it is important to distinguish between zarurī and bedīhī at the point of solution of this issue, but we will show that Rāzī did not have a clear stance on this issue and that this issue was related to Rāzī's identity as both a mohaqik and a musakkik. For this purpose, in our study, we will try to justify that these interpretations are based on the works of Rāzī himself, after touching on the statements of Rāzī on the subject, the comments of the commentators related to these expressions, and the interpretations put forward by classical and modern researchers. Finally, we will see the dynamism that Rāzī's identity of Imām al-Musakkik, which creates a problem, has brought to the Islamic culture and tradition.

Keywords:

Knowledge, mohaqikik, musakkik, Contradictions, Solutions,

PDF

___

Akkanat, Hasan. “Kadı Sıraceddin el-Ürmevî ve Metâliu’l-Envâr” -Tahkik, Çeviri, İnceleme-. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
Altaş, Eşref. “Er-Râzî’nin 13.yy’daki Mirası”. Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol ve Enes Kala. 319-331. Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, 2014.
Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık 2015.
Âmidî, Seyfeddin. Dekāikü’l-hākâik –kısmü ‘ilmi’l-mantık- nşr. Seyyid Fâdıl ‘Ali el-Mûsevî. Lübnan: Nâşirûn, 2019
Âmidî, Seyfeddin. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Ferîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
Amulî, Ahmed. Şerhü’l-Kabâsât. thk. Hâmid Nâcî. İran: Dânışgâh-ı Tahran, 1. Basım, 1376.
Aristoteles. İkinci Çözümlemeler. çev. Ali Houshiary. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2015.
Aydınlı, Yaşar. “Fârâbî ve İbn Sînâ’da Menon Paradoksu” (Öğrenme Paradoksu). 129-142. İstanbul: Uluslar Arası İbn Sînâ Sempozyumu, 2009.
Bağdâdî, Abdulkāhır İbn Tâhir. Usûlü’d-dîn. thk. Ahmed Şemseddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002
Bağdâdî, Ebü’l-Berekât. Kitâbü’l-mu‘teber fi’l-hikme. Haydarabad: Dârü’l-Me‘ârif el-Osmaniyye, 1357.
Bahrânî, Kemâlüddin Ebû Ca‘fer. Risâletü’l-‘ilmi. thk. ‘Ali el-‘Âlî. Kum: el-Mustafa, 2017.
Baysal, Erkan. “Sirâceddin Urmevî’nin Ulûhiyyet Anlayışı ve Fahreddin Râzî Eleştirisi”. Ankara: Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
Bekrî, Cemâlüddîn İbn Ahmed. Misbâhü’z-zülümât fî keşfi me‘âni’l-müessirât. thk. Muhammed İbn Şerefüddîn. Riyâd: Dârü Fârıs, 2022.
Belhî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kitâbü’l-Makālât ve me’ahû Uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu- Râcih Kurdî- Abdulhamîd Kurdî. İstanbul-Amman: Kuramer- Dârü’l-Feth, 2018.
Ben Hammed, Nora Jacobsen. “Knowledge and Felicity of the Soul in Fakhr al-Dīn al-Rāzī”. Chicago, Illinois: the Faculty of the Divinity School, Doktora Tezi 2018.
Beyzâvî, Nâsırüddin. Tavâli‘ü’l-envâr min metâli’i’l-enzâr. thk. Abbas Süleymen. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1991.
Birgül, Mehmet. “İbn Rüşd ve Menon Açmazı”. Usûl İslam Araştırmaları. 142-154. (Temuz-Aralık 2008).
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Hâşiyetu es-Seyyid eş-Şerîf ‘ala’t-tasavvurât. İstanbul: Maarif Nezareti, 1318.
Cüveynî, Ebü’l-me‘âlî. el-Burhân fî usûli’d-dîn. nşr. Salâh İbn Muhammed. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
David, Bronstein. “Meno’s Paradox in Posterior Analytics 1.1”. Oxford Studies in Ancient Philosophy. 115-141. 38 (2010).
David, Bronstein. Aristotle on Knowledge and Learning: The Posterior Analytics. Oxford: Oxford University Press, 2016.
David, Ebrey. “Meno's Paradox in Context”. British Journal for the History of Philosophy. 4-24. 22/1 (2014).
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-müsallîn. thk. Muhammed Muhyeddin. Beyrut: el- Mektebetü’l-‘Asriyye, 1999.
Falaturi, A. Djavad. “Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Critical Logic”. Yadnamei İraniye Minorsky. ed. Mücteba Minovi-İrec Afşar. 51-79. Tahran: Publications of Tehran University, 1969.
Fârâbî, Ebu Nasr. “Kitâbü’l-Burhân”. el-Mantık ‘inde’l-‘Fârâbî. thk. Mâcid Fahrî. Beyrut: Darü’l-Meşrik, 1987.
Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’l-cem‘i beyne re’yeyi’l-hakîmeyn. nşr. Elbîr Nasrî Nâdır. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
Gail, Fine. the possibility of in”uiry: Meno’s Paradoks from Socrates to Sextus. Oxford: Oxford University Press, 2014.
Haklı, Şaban. “Müteahhirîn Döneminde Felsefe-Kelam İlişkisi: Fahreddin er-Râzî Örneği”. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi 2002.
Huthincs, William Maynard. “Fakhr al-Dīn al-Rāzī on Knowledge”. Chicago: Chicago Üniversitesi Yakın Doğu Dilleri Bölümü, Doktora Tezi, 1971.
İbn Ebi’l-Hadîd. Şerhü Âyâti’l-Beyyinât. nşr. Muhtâr Ceblî. Beyrut: Dârü Sādır, 1996.
İbn Ebi’l-Hadîd. Ta‘lîkü’ş-şeyh Abdulhamîd İbn Ebi’l-Hadîd. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, no: 43297.
İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. Lübâbü’l-Muhassal fî usûli’d-dîn. thk. Abbâs Muhammed. İskenderiyye: Dârü’l-Ma‘rifeti’l-Câmi‘iyye, 1996.
İbn Metteveyh, Ebî Muhammed el-Hasan. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhiri ve’l-a‘râz. thk. Daniel Gimaret. Kahire: el-Ma‘hadü’l-‘İlmi’l-Firensi, 2009.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Tefsîrü mâ-ba‘de’t-Tabî‘a. thk. Marurice Bouyges. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1991.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Telhîsü’l-kıyâs li-Aristo. thk. Abdurrahman Bedvî. Küveyt: es- Silsiletü’t-Turâsiyye, 1988.
İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. el-Burhân. thk. Abdurrahman Bedvî. Kahire: Dârü’n- Nahdati’l-‘Arabiyye, 1966.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. en-Nübüvvât. thk. Abdulaziz İbn Salih. Suudi Arabistan: Edvâü’s-Selef, 1. Basım, 2000.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Mecmu‘i’l-fetâvâ. nşr. Abdurrahman İbn Muhammed. Medine: Mecme‘ü’l-Melik Fahd, 2. Basım, 2004.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Nakdü’l-mantık. thk. Abdurrahman İbn Hasan. Riyad: Dârü ‘Atâ’âti’l-‘ilmi, 3. Basım, 2019.
İbnü’t-Tilimsânî, Şerefüddin. Şerhu Me’âlim usûli’d-dîn. thk. Nizâr İbn Ali. Amman: Dârü’l-Feth, 2010.
İbrahim, Bilal. “Freeing Philosophy form Metaphysics: Fakhr al-Dīn al-Rāzī’s Philosophical Approach to the Study of Natural Phenomena”. Montreal: Institute of Islamic Studies McGill University, Doktora Tezi 2013.
İcî, Adududdin. el-Mevâḳıf. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb, ts.
İnan, İlhan. The Philosophy of Curiosity. New York, London: Routledge, 2012.
İsferayînî, Ebû Muzaffer. et-Tabsîr fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: Mektebetü’l-Hanecî, 1955.
Karâfî, Şihâbeddîn. Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Âdil Ahmed-Ali Muhammed. Mekke: Mektebetü Nizâr el-Bâz, 1. Basım, 1995.
Karâfî, Şihabeddin. Şerhü’l-Erbâ‘în fî usûli’d-din. nşr. Nizâr Hammâdî. Mısır: Dârü’l-Asālet, 2020.
Kâtibî, Necmeddin. el-Mufassal fî Şerhi’l-Muhassal. thk. Abdulcebbâr-Muhammed Ekrem. Ürdün: Dârü’l-Aslîn, 2018
Kâtibî, Necmeddin. eş-Şemsiyye fî kavâ‘idi’l-mantık. thk. Mehdî Fazlullah. Beyrut: el-Merkezü’s- Sekāfiyyi’l-‘Arabî, 1998.
Kaya, Ayşe. “Fahreddin Er-Râzî'nin bilgide zorunluluk teorisi”. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi 2019.
Kûkâm, Raşîd. “et-Tefkîr el-felsefî ledâ Fahriddin er-Râzî ve nakduhu lil-felâsife ve’l-mütekellimîn”. Cezayir: Cezayir Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi Felsefe Bölümü, Doktora Tezi 2005.
Kutb el-Mısrî, Ebû İshak İbrahim İbn Muhammed. Şerhü Muhassali’l-İmâm er-Râzî. Süleymaniye Ktp: Râgıb Paşa, 792.
Ma‘lemi, Hasan. Itlâle ‘alâ nazariyyeti’l-ma‘rife fi’l-felsefeti’l-islâmiyye. trc. Musannif Hâmidî. Beyrut: Dârü’l-Velâ, 2014.
Neşâr, Âli Sâmî. Menâhicü’l-bahsi ‘inde müfekkiri’l-İslâm. Beyrut: Dârü’n-Nahdati’l-‘Ârabiyye, 1984.
Özkan, Abdussamet. “Platon ve Aristoteles’te Menon Paradoksu ve el- Fârâbî’nin Bu Meselede İki Filozofu Uzlaştırma Çabası”. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
Panahee, Mohammad Razıq. “Meno’s Paradox And The Possıbılıty Of Inquıry”. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
Platon. Diyaloglar. çev. Teoman Aktürel. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2015.
Platon. Menon. çev. Ahmet Cevizci. İstanbul: Sentez Yayınları, 2007.
Platon. Menon. çev. Özlem Bayoğlu. İstanbul: Pinhan Yay. 2018.
Râzî, Fahreddin. Kitâb fi’l-halk ve’l-ba‘s. Köprülü Ktp: Fazıl Ahmet Paşa, nr. 816.
Râzî, Fahreddin. el-Cüz’ü’l-evvel min kitâbi’l-Metâlibi’l-‘âliyye. Süleymaniye Ktp: Fatih, 3145.
Râzî, Fahreddin. el-Erba‘în fî usûli’d-dîn. nşr. Mahmûd Abdulaziz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
Râzî, Fahreddin. el-İşâre fî usûli’l-kelâm. thk. Muhammed Sübhî-Rabi‘ Sübhî. Merkezü Nûri’l-‘Ülûm, 2007.
Râzî, Fahreddin. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyâz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrıkiyye fî ‘ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabi‘iyyât. nşr. Zeynü’l-‘âbidîn el-Mûsevî ve diğerleri. Haydarabad: İdârü’l-Me‘ârifi’l-‘Osmaniyye, ts.
Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-‘âliyye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sakā. Beyrut: Dârü’l- Kitabi’l-‘Arabî, 1987.
Râzî, Fahreddîn. el-Mulahhas fi’l-mantıkı ve’l-hikme. Süleymaniye Ktp: Şehit Ali Paşa, nr. 1730.
Râzî, Fahreddîn. er-Risâle fi’l-mantık. Süleymaniye Ktp: Lâleli, nr. 3774/2.
Râzî, Fahreddin. er-Risâletü’l-Kemâliyye fi’l-hakāiki’l-ilâhiyye. thk. Ali Muhyeddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2002.
Râzi, Fahreddin. Esrârü’t-tenzîl ve envârü’t-te’vîl. thk. Mahmûd Ahmed Muhammed ve diğerleri. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2011.
Râzî, Fahreddin. et-Tefsîrü’l-kebîr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
Râzî, Fahreddin. Kitâbü’n-nefsi ve’r-rûhi ve şerhi kuvvâhumâ. thk. Muhammed Sāğîr. Pakistan: Metbû‘âti ma‘hadi’l-Ebhâsi’l-İslâmiyye 1968.
Râzî, Fahreddin. Mantıkü’l-Mulahhas. thk. Ahmed Ferâmürz-Adîne Asğari. İran: Danişgâhi İmâm Sādık, 1381.
Râzî, Fahreddin. Me‘âlimü Usûli’d-dîn. b.y.: Münteda’Aslîn, 2004.
Râzî, Fahreddin. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-mute’ahhirîn mine’l-ulâmai ve’l-hukemâi ve’l- mutekellimîn. Mısır: Mektebetü’l-Kulliyeti’l-Ezheriyye, ts.
Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-ukūl fî dirâyeti’l-usûl. nşr. Sa‘îd Fûde. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
Râzî, Fahreddin. Şerhu Uyûnü’l-hikme. thk. Ahmed Hicâzî es-Seka. Tahran: Müessesetü’s-Sādık 1410.
Scott, Dominic. Plato’s Meno. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. Sedley David-Alex Long. Plato Meno and Phaedo Cambridge. Cambridge University Press, 2010.
Sühreverdî, Şehâbüddin. Hikmetü’l-İşrâk nşr. İn‘âm Haydûr. Dârü’l-Me‘ârifi’l-Hikemiyye, 2010.
Süyûtî, Celâleddin. Savnü’l-mantık ve’l-kelâm ‘an ‘ilmeyyi’l-mantık ve’l-kelâm. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr-Su‘âd ‘Ali. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâs, 1970.
Şeyh Ali, “lâ ensahü bi-kirâeti tefsiri’r-Râzî fehuve İmâmü’l-müşekkîkin”. Erişim 6 Mayıs 2023. shia.noip.me/play-4GV1s.
Turgut, Hüsnü. “Fahreddin er-Râzî’nin Kelâm Yöntemi”. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri 2021.
Tûsî, Nasırüddin. Telhîsü’l-Muhassal ma‘rûf be nakdi’l-Muhassal. nşr. Abdullah Nûrânî. Tahran: Dânişgâhi Tahran, 1359.
Urmevî, Sirâceddin. Beyânü’l-hakk ve lisânü’s-sıdk. İstanbul: Atıf Efendi Ktp., nr. 1567.
Urmevî, Sirâceddin. el-Mebâhic fî şerhi’l-Menâhic. Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü: Yusuf Ağa 5482/2.
Urmevî, Sirâceddin. Letâifü’l-hikme. nşr. Gulâm Hüseyin Yusûfî. İran: İntişârat-ı Binyâdi ve Ferhenki İrân, Tahran 1340.
Urmevî, Siraceddin. Şerhü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. ‘Amâr et-Temîmî. Kum: Merkezü ‘Üş Ali Muhammed, 2018.
Zerkân, Muhammed Salih. Fahruddin er-Râzî ve ârâühü'l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1963.