Siraceddin el-Urmevî (ö. 683/1283) 13. yüzyılda yaşamış önemli düşünürlerden biridir. O, birçok eser kaleme almıştır. Onun en meşhur eseri Meṭâli‘u’l-envâr’dır ve bu kitap; mantık, fizik ve metafizik olmak üzere üç bölümden oluşur. Urmevî’nin bir diğer eseri de Kitâbü’l-Mebâhic fî şerhi’l-Menâhic fi ilmi’l-mantık adını taşır. Bu ikinci kitap baştan sona mantığa ayrılmıştır ve yine Urmevî’ye ait olan Menâhic isimli kitabın şerhidir. Urmevî her iki çalışmada klasik gelenekte olduğu gibi tasavvur tasdik ayrımından başlayarak mantık konularını kendi bakış açısıyla ortaya koymaya çalışmıştır. Bahsi geçen iki kitap mantık konuları bakımında önemli ölçüde benzerlikler arz etse de aralarında birtakım farklılıklar da vardır. İşte biz bu çalışmada söz konusu kitaplardaki mantık bölümlerini karşılaştırdık. Bunu yapmaktaki amacımız Urmevî’nin mantık konularındaki bazı görüşlerini karşılaştırmalı olarak tespit ederek onun yaklaşımı temelinde mantık biliminin, on üçüncü yüzyıldaki durumu hakkında bir kanaate ulaşmaya çalışmaktır. Bu çalışmada bir ölçüde Urmevî’nin mantık ilmiyle ilgili bakış açısını tespit etmek amacıyla onun Meṭâli‘u’l-envâr ve Kitâbü’l Mebâhic fî şerhi’l-Menâhic fi ilmi’l-mantık isimli eserlerinin mantık bölümlerini karşılaştırmaya çalıştık. Bu kitaplardan Meṭâli‘u’l-envâr mantık, fizik ve metafizik olmak üzere üç bölümden oluşur. Meṭâli‘u’l-envâr üzerine çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Türkiye’de bu eser bir doktora tezinde ele alınmıştır. Hasan Akkanat tarafından yapılan çalışmada Meṭâli‘u’l-envâr tahkik edilmiş, Türkçe’ye tercüme edilmiş ve üzerine bir değerlendirme yapılmıştır.Kısaltılmış adıyla el-Mebâhic ise Urmevî’nin az bilinen bir eseridir. Bu, baştan sona bir mantık kitabıdır ve üzerine hiçbir çalışma yapılmamıştır. Söz konusu kitap yine Urmevî’ye ait el-Menâhic adlı kitabın şerhidir. el-Mebâhic’in bizim ulaşabildiğimiz bir nüshası Konya Bölge Yazmalar Kütüphanesi Yusufaga Bölümü 5482/2 numarada kayıtlıdır ve 154 varaktır. Bileşik bir nüshanın ikinci kitabını oluşturan yazmanın başlangıcında ihtimal ki yazmayı tamir eden bir kimsenin eklediği anlaşılan beyaz bir sayfada eser ve yazarının adı kaydedilmiştir. Burada söz konusu nüshayı Urmevî’nin kendi hattıyla 671 yılında yazdığı bilgisi yer almaktadır. Verilen bilginin doğru olduğu kabul edildiğinde bu yazmanın müellif nüshası olduğu söylenebilir. Eserin başka bir nüshasının daha olduğunu Yrd. Doç. Dr. Tuna Tunagöz’den öğrendim. el-Mebâhic’in bu nüshası Suudi Arabistan Camiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiye Kütüphanesinde 7153 numarada yer almaktadır. Eserin başındaki kayıt fişinde kitabın Şehriştânî’ye ait olduğu yazılmıştır ancak bu bilgi doğru değildir.  Çünkü bu yazma, el-Mebâhic’in Yusufağa 5482/2’deki nüshası ile karşılaştırıldığında kitabın Urmevî’ye ait olduğu anlaşılmaktadır.İçerik olarak baktığımızda her iki eserde de ana hatlarıyla mantığın temel konularının incelendiğini görürüz. Genel itibariyle kavramların ele alındığı tasavvurlar başlığı altında şu konular işlenmiştir. Mantığa olan ihtiyaç, mantığın konusu, tümel ve tikel kavramlar, beş tümel, kavramlar arası ilişkiler ve tanım gibi konular incelenmiştir. Önermeler ve kıyasın işlendiği tasdikât bölümünde ise önermenin tanımı, mahiyeti, unsurları ve önerme çeşitleri, önermeler arası ilişkiler; kıyasın tanımı, mahiyeti, unsurları ve kıyas çeşitleri, ardından da kıyasa ilişkin konular ve beş sanat ele alınmıştır.İki eserde de tüm mantık konuları geniş denilebilecek boyutlarda ele alınmıştır denilebilir. Ancak bunun bazı istisnaları vardır. Bu farklılık el-Mebâhic’in şartlı kıyaslardan sonraki kısmında ve Meṭâli‘u’l-envâr’da da beş sanat konusunda kendini gösterir. Çünkü el-Mebâhic’te ilginç bir şekilde mantığın son konularına yer verilmemiştir. Bu durumun eserin noksan olması ihtimalinden kaynaklandığı akıllara gelebilir. Ancak şu ifade etmek gerekir ki el-Mebâhic’in elimizdeki iki nüshasında da eksiklik yoktur. Zira eldeki yazmalarda ana bölümlerde ve alt başlıkların sıralamasında herhangi bir atlama olmadan kitabın muhtevasını oluşturan konular izah edildikten sonra “işte burası kitabın sonudur” denilmiştir.   İslam mantık geleneğinde ekseriyetle şartlı kıyaslardan sonra ayrı birer başlık altında sırasıyla istisnalı kıyaslar, bileşik kıyaslar ve bunların çeşitleri, tümevarım, analoji ve en sonda da burhân, cedel, hitabet, şiir ve mugalata olmak üzere beş sanat ele alınır.  Mebâhic’te inceleme konusu yapılmayan bu başlıkların çoğu Meṭâli‘u’l-envâr’da geniş bir biçimde ele alınmıştır. Söz konusu meselelere ilişkin Meṭâli‘u’l-envâr’ın klasik gelenekten farklılığı kıyasa ilişkin konuların kapsamı içerisinde birer alt başlık halinde burhân ve mugalatanın ele alınmış olmasıdır. Bilindiği gibi bu konular mantığın müstakil olarak ayrı bir bölümünü oluşturan beş sanatın kapsamı içerisinde yer alır. Üstelik beş sanat içerisine sadece bu ikisi değil cedel, hitabet ve şiir konuları da dahildir. Urmevî bu üç sanata burhân konusu içerisinde birer cümle ile değinmiştir.  Ayrıca geleneksel tertipte bu sanatlarda kullanılan öncüller de konunun girişinde açıklanır.  İlaveten şunu da ifade etmek gerekir ki her iki eserde de İbn Sinâ sonrası gelenekte olduğu gibi kategoriler konusuna yer verilmemiştir.Mantık konularının ele alınışı bakımından iki eser arasındaki farklılıklara ve benzerliklere bakacak olursak Meṭâli‘u’l-envâr’da kavramların temel tanımları ve konuların ana hatları verilmiş ancak bunlar kimi zaman örneklendirilmemiştir. el-Mebâhic’te ise ele alınan konuya ilişkin temel tanımlar verildikten hemen sonra örnek verilmiştir. Bunun en güzel örneklerinden birini tanım konusu oluşturur. Tanım yaparken uyulması gereken birtakım kurallar vardır; bunlara uyulmazsa tanımda hatalar ortaya çıkar. Meṭâli‘u’l-envâr’da kısaca özetlenmiş olan bu mesele Mebâhic’te oldukça geniş bir biçimde bütün detaylarıyla incelenmiştir.  İki eser arasındaki en dikkat çekici farklardan biri budur.İki eserin planının önemsiz istisnalar dışında neredeyse aynı olması onların en önemli benzerliğini oluşturur. Çünkü ana bölümler, üst başlıklar ve konu başlıkları küçük ifade farklılıklarıyla birlikte neredeyse birbirinin aynıdır. Karşılaştırılan kitaplar üslup ve içerik bakımından da birbirini andırmaktadır. el-Mebâhic ile Meṭâli‘u’l-envâr’ın mantık bölümlerinin birbirine oldukça benzedikleri görülmektedir. Buna karşın Meṭâli‘u’l-envâr’daki bazı özet anlatımlar, temel tanımlar ve kabuller muhafaza edilmek suretiyle el-Mebâhic’te detaylandırılarak zenginleştirilmiştir.  Bu gerekçeyle el-Menâhic’in şerhi olan el-Mebâhic’in bir anlamda Meṭâli‘u’l-envâr’ın da şerhi olduğu söylenebilir. Mantık konularının ele alınışı bakımından iki çalışmada da İbn Sînâ’yı önceleyen ve merkeze alan Meşşâî bakış açısının esas alındığı görülmektedir. Mantığın ana konularının ele alınışında ve temel tartışmalarda İbn Sînâ’nın görüşleri referans alınmış, Buna karşın Fahreddin er-Râzî ve Zeynüddin el-Keşşî gibi düşünürlerin yaklaşımları eleştirilmiştir. Benzer bir tutumu Urmevî’nin çağdaşı olan Esîrüddin Ebherî’de de görürüz.

Sirāj al-dīn al-Urmawī (d. 683/1283) is one of the important thinkers who lived in the 13th century. He has written many books. His most famous philosophical study is Maṭāli‘ al-Anwār and this book consists of three parts: logic, physics and metaphysics. One of al-Urmavî’s little-known works is Kitāb al-Mabāḥij fī sharḥ al-Manāhij fī ʿilm al-manṭiq. This work of al-Urmawī, which we briefly call Mabāhij, is a book of logic from beginning to the end. In this study, we tried to compare the logic sections of his works in order to determine al-Urmawī’s point of view about logic. Another thing we want to do with it is to determine the state of logic science in the thirteenth century within the framework of al-Urmawī’s approach since al-Urmawī is one of the important logician of his time.  We have compared al-Urmawī’s Books Maṭāli‘ al-Anwār and Kitāb al-Mabāḥij fī sharḥ al-Manāhij fī ʿilm al-manṭiq in terms of logic issues in this study. Our aim at doing this is to determine the perspective of al-Urmawī regarding of logic. One of our compared books is Maṭāli‘ al-Anwār and this book consists of three parts: logic, physics and metaphysics. Various works have been focusing on this work of al-Urmawī. Maṭāli‘ al-Anwār has been studied in a doctoral dissertation in Turkey. In the work done by Hasan Akkanat, Maṭāli‘ al-Anwār was edited, translated into Turkish and an evaluation was made.Kitāb al-Mabāḥij fī sharḥ al-Manāhij fī ilm al-manṭiq is al-Urmawī’s little-known work. This book includes logic issues from beginning to the end and there has been no examination on it. This book, which we call briefly al-Mabāhij, is a comment of al-Manāhij. Al-Manāhij has been written by al-Urmawī as well.Al-Mabāhij is a manuscript. A copy of this work, which is available at the Library of Konya Bölge Yazmalar, Yusufaga section. It is registered at number 5482/2 and it is 154 pages. At the beginning of the manuscript, which constitutes the second manuscript of a compound manuscript, the name of the manuscript and the author were recorded in a white sheet which apparently was added by someone who repaired the manuscript. It is in this record that the book itself was written in 671 by al-Urmawī own handwriting. If it is accepted that the information given is correct, it can be said that this manuscript is the original manuscript. I learned from Dr. Tuna Tunagöz that another copy of al-Mabâhij. This is the record of this copy of al-Mabāhij: Saudi Arabia Camia al-Imam Muhammad ibn Saud al-Islamiyya Library, number: 7153. In the registration slip at the beginning of the work, it is written that the book belongs to Shahristānī but this information is not correct. It is understood that this manuscript belongs to al-Urmawī when al-Mabāhij is compared to Yusufaga’s 5482/2.When we look at the content in both works, we can see that the main points of logic are examined. In general, under the heading of the concepts (tasawwur) in which the topics discussed are: the requirement to logic, the topic of logic, universal and particular concepts, the five universal concepts, the four relationship with concepts and definition. In the tasdīqāt section, the propositions and the syllogism are examined. In this part, definition, nature, elements and types of propositions after that definition, nature, elements and kind of syllogism then topics related to syllogism and five arts were discussed. In both works, all logic topics are dealt with in a wide range. However, there are some exceptions to this situation. The exceptions is the following section from hypothetical syllogism in the al-Mabāhij and five arts in the Maṭāli‘ al-Anwār. The topics have been extensively explained. The objections and the discussions raised about the issues have not been neglected. Categories are not included in the logic issues as it is in after Avicenna’s tradition.If we look at the differences and similarities between the two works in terms of the handling of the logic issues, the basic definitions of the concepts and the main points of the concepts are given in Maṭāli‘ al-Anwār, but these are sometimes not exemplified. In al-Mabāhij, examples were given immediately after the basic definitions of the subject. This is one of the most remarkable differences between the two works.The fact that the plans of two works are almost the same except for the minor exceptions constitute their most important similarity. Because the main sections, top headings and subject headings are almost identical, with small differences in expression. Compared books are resembled in terms of style and content.The logical parts of Maṭāli‘ al-Anwār and al-Mabāhij seem to be quite similar to each other. On the contrary, some summary narratives in Maṭāli‘ al-Anwār were enriched in al-Mabāhij by keeping basic definitions and assumptions. For this reason, it can be said that al-Mabāhij is a commentary of Maṭāli‘ al-Anwār in a sense. In terms of the study of logic issues, it is seen that in two studies the basis of Avicenna, which precedes and centred on the peripatetic view, appears to be taken. Avicenna’s views are taken as reference in the discussion of the main issues of logic and in basic discussions. On the contrary, the approaches of thinkers like Fakhr al-Dīn al-Rāzī and Zayn al-Dīn al-Kashsī were criticized.