Kentlerin Doğuşu: Kur’ân’da Yerleşim Yeri Anlamına Gelen Kelimelerin Tahlili

Kur’ân’da yerleşim yeri anlamına gelen kelimelerin başında diyâr, karye, medine, mısır ve beled kavramları gelir. Bu kavramlar arasında özellikle karye ve medine sözcükleri daha öne çıkmaktadır. Karye kelimesi, vilayet, il, muhafaza, kent, ülke ya da yerleşim yeri anlamına gelirken medine kelimesi şehir anlamına gelmektedir. Mısır, şehir anlamının yanı sıra bir ülkenin özel ismi olarak da kullanılmaktadır. Diyâr bir yerleşim yerinin merkezi ve coğrafi sınırlarına; beled ise bir yerleşim yerinin etrafıyla, köyleriyle beraber siyasi oluşuma işaret etmektedir. Bu sebeple Arapçada beled; şehir anlamına geldiği gibi ülke ve devlet anlamına da gelmektedir. Son dönemlerde karye ve medine kavramlarını irdeleyen bazı çalışmalar yapılmaktadır. Ancak mezkur kavramların sadece sözlük anlamlarıyla Kur’ân’daki kullanımlarını inceleyerek bir sonuca varmak biraz zordur. Bu amaçla bu çalışmada kadim şehirlerin bazıları bizzat yerinde incelenmiş, kentleşme ve kentleşme tarihi üzerine yapılmış modern ve çağdaş bilimsel verilerden de istifade edilmiştir. Kentleşmeyi daha iyi anlamak için bazı peygamber kıssalarına da müracaat edilmiştir. Kur’ân’da kentleşmeyi ifade eden kelimelerin toplum, doğa, mekân, insan, sanat, ekonomi, siyaset, imar ve yapılaşmayla ilişkisinin olduğu görülmüştür. Dolayısıyla yerleşim yerlerini anlatmak için kullanılan diyâr, karye, medine, mısır ve beled kavramlarının toplumun farklı unsurlarıyla ve etkinlikleriyle ilişkisine işaret ettiği sonucuna varılmıştır. 

The Origin of Cities: Analysis of Words in the Meaning of Settlement in the Qur’ān

In the Qur’ān the most significant words used to indicate settlement are diyār, qarya, madīna, miṣr and balad. Among these, qarya and madīna are the most important ones. While Qarya means, county, city, urban, land and settlement, madīna means town. Miṣr is used for a city as well as for a specific name of a country. Diyār indicates a geographic border and the places of a settlement, and balad infers a political unity of a number of settlements. Due to this use in ‘Arabic, the word balad is used as a country and a state at the same time. Recently, there are some studies focusing on examining the terms of qarya and madīna. Hovewer, we cannot encompass the semantic area of these words only by looking up their dictionary meaning and how they were used in the Qur’ān. Therefore, in this study the old cities are examined as they exist in their places . In this study, we have utilised from the modern and contemporary scientific findings which were made for urbanization and its history. For a better understanding of the concept of urbanization, some prophets’ stories have been revised. In Qur’ān the words indicating urbanization are related to society, nature, place, human, art, economy, politics and reconstruction. Therefore, the concepts of the diyār, qarya, madīna, miṣr and balad used to describe the settlements point to the relationship of society with different elements and activities.

___

  • Abdurrahman el-Karâfî. ez-Zahîre. Beyrût: Dâru Garbi’l-İslâmî, 1414/1994.
  • Abdülkâdir er-Râzî. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrût: Mektebetü’l-‘Asriyye, 1419/1999.
  • Akpınar, Ali. Kur’ân Coğrafyası. Ankara: Fecr Yayınları, 2002.
  • Apak, Adem. “İslam Öncesi Dönemde Mekke İdare Sistemi ve Siyasetin Oluşumu”, Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10/1 (2001): 177-194.
  • Atalay, Orhan. “Kur’ân’da Sosyal Grup İfade Eden Kavramlar”, Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 (2001): 197-231.
  • Âlûsî, Ebussenâ Şihâbüddin. Rûhu’l-meânî. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1417/1997.
  • Beydâvî, Nasıruddin. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1416/1996.
  • Bikâi, İbrahim b. Ömer. Nazmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-süver. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’lİslâmiyye, ts.
  • Braudel, Fernand. Akdeniz: Mekân ve Tarih. çev. Necati Erkurt, İstanbul: Metis Yayınları, 1990.
  • Buhârî, Ebû Abdillâh. “Nikâh”, 79, 80; “Enbiyâ” 1, Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’lİslâmiyye, ts.
  • Bumin, Kürşat. Demokrasi Arayışında Kent. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1990.
  • Cebel, Muhammed Hasan. el-Mu‘cemü’l-iştikâkiyye. Kahire: Mektebetü’l-Âdab, 2010.
  • Childe, V. Gordon. “The Urban Revolution”, Town Planning Review. 91 Cilt. Liverpool: Liverpool University Press, 1950, 21: 4- 17.
  • Childe, V. Gordon. Kendini Yaratan İnsan. İstanbul: Varlık Yayınları, 1986.
  • Çizgen, Nevval. Kent ve Kültür. İstanbul: Say Yayınları, 1994.
  • Dartma, Bahattin. Kur’ân ve Arkeoloji. İstanbul: Pınar Yayınları, 2005.
  • Demir, Mustafa. “Türk-İslam Medeniyetinde Şehirleşme”, İslamî Araştırmalar Dergisi, 10/1 (2003): 156-165.
  • Dineverî, Ebu Hanife. el-Ahbâru’t-tıvel. nşr. Abdülmünım Amir, Kahire: Mektebetü’l-Müsennâ, 1377/1960.
  • Ebussuud Efendi. İrşâdü akli’s-selim. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
  • Elmalılı, M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. 10 cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1971.
  • Frangipane, Marcella. “Doğu Anadolu’da Kentleşme Modelleri”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
  • Hatîb eş-Şirbinî. es-Sirâcü’l-münîr. Kahire: Matbaatü Bülâğ, 1285/1868.
  • Hâzin, Alaüddin Ali b. Muhammed. Lübâbü’t-te’vîl. thk. Muhammed Ali Şahin, Beyrût: Dâru’lKütübi’l-‘İlmiyye, 1415/1995.
  • İbn Âşûr, Muhammed Tahir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. Tunis Dâru’t-Tunisiyye, 1404/1984.
  • İbn Batûta. Tuhfetü’n-nüzzâr. nşr. Ali Muntasır Kattanî, Beyrût: 1405/1985.
  • İbn Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fî’t-tarih. Beyrût: Dâru Sadr, 1386/1965.
  • İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ‘ İmâmüddîn İsmâîl b. Şihâbddîn Ömer. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1413/1993.
  • İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ‘ İmâmüddîn İsmâîl b. Şihâbddîn Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrût: Mektebetü’l-Maarif, 1387/1966.
  • İbn Kuteybe, Ebu Muhammed. Maarif. thk. Servet Ukkaşe, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1401/1970.
  • Karaman, Hayreddin. vd. Kur’ân Yolu. 5 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
  • Kâşgarlı Mahmûd. Dîvânu Lügâti’t-Türk. haz. Ahmet B. Ercilasun-Ziyat Akkoyunlu, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
  • Kırca, Celal. “Âd” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
  • Kırca, Celal. “Semûd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
  • Korkut, Tuna. Şehirlerin Ortaya Çıkışı ve Yaygınlaşması Üzerine Sosyolojik Bir Deneme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
  • Köksal, Asım. Peygamberler Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
  • Kurtubî, Ebu Abdullah. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. 21 cilt. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1385/1964.
  • Mazı, Fikret. “Antik Çağda Düşüncenin Kentsel Mekâna Yansıması”, Mustafa Kemal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5/10 (2008): 33-48.
  • Mevdûdî, Seyyid Ebü’l-A‘lâ. Tarih Boyunca Tevhid Mücadelesi ve Hz. Peygamberin Hayatı. çev. Ahmed Asrar, 3 cilt. İstanbul: Pınar Yayınları, 1992.
  • Mevdûdî, Ebu’l-Ala. Tefhîmü’l-Kur’ân. 7 cilt. trc. Muhammed Han Kayanî. vd. İstanbul: İnkilâb Yayınları, 1996.
  • Müslim, Ebu’l-Huseyn. “Radâ”, 62, 65, Sahîhu’l-Müslim. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, İstanbul ts.
  • Nesefî, Ebu’l-Berakât. Medârikü’t-tenzil. Beyrût: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1418/1998.
  • Özdoğan, Mehmet. “Kulübeden Konuta, Mimaride İlkler”, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleşme. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 1999.
  • Ragıb el-isfehânî. Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, b.y.
  • Râzî, Fahruddin. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1420/1999.
  • Rittersberger-Tılıç, Helga, vd. Kent Sosyolojisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2015.
  • Salebî, Ebu İshak. Arâisü’l-mecâlis. Mısır: el-Matbaatü’l-Behiyye, 1372/1951.
  • Sıcak, Ahmet Sait. “Kur’ân’da Tasrîf Olgusu ve Kur’ân Kıssalarında Karye/Medine Kelimelerinin Tasrîfi”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 11/2 (2019): 734-762.
  • Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. 2 cilt. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 2002.
  • Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Câmiü’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009/1431.
  • Taberî, Ebû Cafer İbn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid. Tarihü’t-taberi: tarihü’l-ümem ve’lmüluk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim, Beyrût: Dâru Süveydan, 1388/1967.
  • Tebatabaî, M. Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kur’ân. Beyrût: Müessesetü’l-‘Alemî li’l-Matbuât, 1417/1997.
  • Weber, Max. Şehir. çev. Musa Ceylan, İstanbul: Bakış Yayınları, 2000.
  • Yılmaz, Can. “İlk İslam Şehirlerinin İki Önemli Unsuru: Cuma Mescidi-Dârü’l-imâre İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8 (1996): 123-144.
  • Yılmaz, Necla. Kur’ân’da Karye Kavramı. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
  • Zebîdî, el-Huseynî Ebulfeyz. Tâcu’l-arûs. B.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
  • Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Keşşâf. 5 cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1407/1987.