Kur’ân’da Kardeş Şiddeti: Hâbil-Kâbil ve Hz. Yûsuf Kıssalarına Psikolojik Bir Bakış

Aile, her bir üyesi için en güvenli ortam olmasına rağmen bazen şiddet ve istismar, kişiye bizzat aile fertlerinden gelebilir. Şiddet, insanlar arasında var olan diğer tüm ilişkilerde olduğu gibi aile ilişkilerinin de bozulmasına neden olur. Aile içi şiddetin bir türü olarak kardeş şiddeti, bazen ailenin parçalanmasına, kardeşlerden birinin ölümüne veya uzun süreli kaybolmasına neden olabilecek kadar vahim sonuçlar doğurabilir. Bu çalışmada aile ilişkilerine bu denli zarar verebilme potansiyeline sahip olan kardeş şiddeti, Kur’ân’daki iki kıssa bağlamında ele alınacaktır. İslam’ın aileyi derinden etkileyen bu şiddet karşısındaki tutumu ve Kur’ân’ın kardeş şiddetine sunduğu çözüm yolları incelenerek bu konuda çalışma yapan diğer ilim dallarına katkı sunmak amaçlanmaktadır. Kur’ân’daki bu kıssalar, kardeşin kardeşi öldürmesiyle sonuçlanan bir şiddet hadisesini anlatan Hz. Âdem’in iki oğlu kıssası ve uzun süreli kayıpla sonuçlanan kardeş şiddetini anlatan Hz. Yûsuf ve kardeşleri kıssasıdır. Her iki kıssa da kardeş şiddetinin nedenlerinin ve mağdur olan kardeşin olayların gelişimindeki davranışları ışığında şiddetin önlenebilmesinin ipuçlarını barındırmaktadır. Ayrıca bu kıssalar, peygamber ailesinde gerçekleşmiş olması hasebiyle insanlara kardeş şiddetinin her zaman ve her ailede olabileceği mesajını vermektedir.

Sibling Violence in the Qur’ān: A Psychological Perspective on the Abel-Cain and the Prophet Joseph Stories

Although the family is the safest environment for each member, sometimes violence and abuse can come from the family members. Violence causes family relationships to deteriorate as in all other relationships among people. Sibling violence, as a form of domestic violence, can sometimes have dire consequences that can result in family breakup, death or long-term loss of one of the siblings. In this study, sibling violence, which has the potential to harm family relations in such a way, will be discussed in the context of two stories in the Qurʾān. It is aimed to contribute to other disciplines that study on this subject by examining the attitude of Islam against this violence, which affects the family, and the solutions of the Qur’ān to sibling violence. These stories in the Qur’ān are the story of Prophet Adam’s two sons who narrate an incident of violence that result in the brother killing his brother, and the story of Prophet Joseph and his brothers who narrate the sibling violence resulting in long-term loss. Both stories provide clues to the prevention of violence in the light of the causes of sibling violence and the behavior of the victim sibling in the development of events. In addition, because of the fact that these stories have taken place in the family of the prophets, they give people the message that sibling violence can happen in any family.

Keywords:

Tafsīr, Abel and Cain, Prophet Joseph, Sibling Violence Sibling Abuse,

PDF

___

Adler, Alfred. İnsanı Tanıma Sanatı. çev. Şelale Başer. İstanbul: Dergâh Yayınları, 4. Basım, 1985.
Aile İçi Şiddetin Sebep ve Sonuçları. Ankara: Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, 1995.
Akan, Yunus. “Arkadaş Kıskançlık Ölçeği’nin (AKÖ) Geliştirilmesi: Geçerlik Güvenirlik Çalışması”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/5 (2019), 133- 140. https://doi.org/10.18506/anemon.506363
Aktaş, Aliye Mavili. “Aile İçi Şiddet”. Doğu Batı Düşünce Dergisi 10/43 (2008), 151-158.
Aktaş, Emine Feyza. “Kardeş İlişkileri Ölçeği’nin (KİÖ) Geliştirilmesi”. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 44 (2017), 499-515.
Atalay, Mehmet. Kur’an’a Psikoloji ile Bakmak Hz. Yusuf ve Hz. Musa Kıssaları Örneği. İstanbul: İz Yayıncılık, 3. Basım, 2017.
Begavî, Ebû Muhammed Ferrâ. Me’âlimü’t-tenzîl. thk. Heyet. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1989.
Beyzâvî, Kâdî. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. Beyrût: Dâru’r-Reşîd, 2000.
Bilgin, Beyza. İslâm ve Çocuk. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 1991.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Âlisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
Bursevî, İsmail Hakkı. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Osmâniyye, 1330.
Chul Han, Byung. Şiddetin Topolojisi. çev. Dilek Zaptçıoğlu. İstanbul: Metis Yayınları, 2016.
Demirtaş, Hanife Andaç. Yakın İlişkilerde Kıskançlık (Bireysel, İlişkisel ve Durumsal Değişkenler). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
Dikbıyık, Coşkun. “Günah Eyleminin Kökenine Dair Sosyolojik Bir Deneme -Âdem Kıssası Örneği-”. Tasavvur Tekirdağ İlahiyat Dergisi 4/2 (2018), 506-538.
Enç, Mithat. Ruhbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. Basım,1980.
Erdem, Hüsamettin. “Şiddet ve Şiddetin Çeşitleri”. Din ve Şiddet -Tarihi, Dini, Siyasi, Kültürel, Sosyo-Psikolojik Boyutlarıyla-. ed. Faruk Sancar. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2016.
Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı, Meal-Tefsir. çev. Cahit Koytak-Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 5. Basım, 2002.
Güneş, Abdulbaki. “Kur’ân Işığında Şiddet Sorununa Bir Bakış”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/3 (2005), 7-22.
Hanay, Necattin - Furkani, Mehterhan. “Sadruşşeria’da Te’vilin Kodları -Yusuf Kıssası Örneği- ”. Usûl İslam Araştırmaları. 26 (2016), 211-240.
Hökelekli, Hayati. “Aile Psikolojisi ve Aile İçi İletişim”. Diyanet İlmi Dergi 40/2 (2004), 41-60.
Işık, Esra - Çeti̇n, Zeynep. “Kardeş İstismarı: Birey Üzerindeki Etkileri, Ebeveynlerin Verdikleri Tepkiler, Yaygınlığı ve Önlenmesi”. Uluslararası Güncel Eğitim Araştırmaları Dergisi (UGEAD) 3/2 (Aralık 2017), 44-56.
Işık, Esra - Çetin, Zeynep. “Kardeş İstismarı: Tanımı, Nedenleri ve Kardeş İlişkisi ile Kardeş İstismarının Ayrılan Yönleri”. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi 2/3 (2015), 28-40.
İbn Acibe. Bahru’l-Medîd fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-mecîd. çev. Dilaver Selvi. 11 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 2012.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘azîm. thk. Sâmi es-Selîme. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 2. Basım, 1999. İsfahânî, Râgıb. “eh”. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Keylânî. Beyrut: Dârü’lMa‘rife, ts.
Karaman, Hüseyin. “Sunuş”. Din ve Şiddet -Tarihi, Dini, Siyasi, Kültürel, Sosyo-Psikolojik Boyutlarıyla-. ed. Faruk Sancar. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2016.
Kasapoğlu, Abdurrahman. “Kur’an’da Bir Kardeşlik Tipolojisi Olarak ‘Peygamberlerin Kavimleriyle Kardeşliği’ -Dinî İletişim Açısından Bir Yaklaşım-”. Hz. Peygamber Kardeşlik Ahlakı ve Kardeşlik Hukuku Sempozyumu. 61-83. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013.
Kasapoğlu, Abdurrahman. Kur’an Kıssalarına Psikolojik Yaklaşım. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
Kasapoğlu, Abdurrahman. Kur’an’ın Psikolojik Atlası. Malatya: Kendini Bilmek Yayınları, 2010.
Kasapoğlu, Abdurrahman. Psikolojik Tefsir Ekolü. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
Kılıçaslan, Ayşegül. Aile Fonksiyonlarının ve Algılanan Farklılaşmış Anne-Baba Yaklaşımının Kardeş İlişkileri Üzerine Etkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
Kılıçarslan, Mehmet. “Kadına Yönelik Şiddet: Sebepleri, Önlemeye Yönelik Kur’anî Tedbirler”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 ( 2018), 958-994.
Kızıltepe, Rukiye - Aksel, Şeyda. “Kardeş İstismarı: Güncel Bir Derleme”. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi 24/1 (2017), 71-80.
Kiraz, Celil. “Vani Mehmed Efendi’ye Göre Hz. Yusuf Kıssası’ndan Çıkarılacak Dersler ve İncelikler”. Ulusal Vani Mehmed Efendi Sempozyumu. ed. Mehmet Yalar - Celil Kiraz. 97- 116. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
Kitâb-ı Mukaddes. Erişim 14 Şubat 2020. https://www.kitabimukaddes.com
Kramer, Samuel Noah. Sümer Mitolojisi. çev. Hamide Koyukan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1999.
Kurtubî, Ebû Abdullâh. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abdullah et-Türkî. Beyrût: Müessesetü’l-Risâle, 2006.
Kutub, Seyyid. Fî Zılâli’l-Kur’ân. 6 Cilt. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2003.
Mahallî, Celâleddîn - Süyûtî, Celâleddin. Tefsîru’l-Celâleyn. Beyrût: Dâru’l-Marife, ts.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne. thk. Mecdi Ba Sellum. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’lİlmiyye, 2005.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen. en-Nüketü ve’l-uyûn. thk. es-Seyyid Abdülmaksûd. 6 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
Michaud, Yves. Şiddet. çev. Cem Muhtaroğlu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1991.
Mir, Mustansir. “Kur’ân’da İroni: Bir Yusuf Kıssası İncelemesi”. çev. Ali Akay. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2007), 189-204.
Mir, Mustansir. “Kur’ân’da Yûsuf Kıssası: Taslak, Temalar ve Karakterler”. çev. Ali Akay. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2005), 183-200.
Mukâtil b. Süleymân. et-Tefsîr’ul-kebîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 4 Cilt. y.y.: Merkezu Tahkîki’t-Türâs, 1979.
Necati, Muhammed Osman. Kur’an ve Psikoloji. çev. Hayati Aydın. Ankara: Fecr Yayınevi, 3. Basım, 2011.
Oğan, Hasan - Sercan, Mustafa (ed.). Şiddetle Başa Çıkmak. İstanbul: Türk Tabipleri Birliği Yayınları, 4. Basım, 2019.
Özdinç, Nasibe Kandemir. Kardeş Zorbalığı ve Akran Zorbalığının Empati, Ahlaki Çözülme, Problem Çözme ve Ebeveyn Kabul-Reddi ile İlişkisi. Ankara: Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
Öztürk, Mustafa. “Kur’an, Kitab-ı Mukaddes ve Sümer Mitolojisinde Hâbil-Kâbil Kıssası”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4/1 (2004), 147-164.
Özyavru, Neşe Coşkun. İlköğretim ve Lise Öğrencilerinin Ağabey veya Ablalarıyla İlişkide Algıladıkları Kabul-Reddin Anne-Baba Kabul-Reddi, Psikolojik Uyum ve Aile-İçi Çatışma ve Eş Kabul-Reddi ile İlişkisi. İstanbul: Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
Pak, Zekeriya. “Kur’an’da Kardeşlik”. Kutlu Doğum Haftası “Hz. Peygamber Kardeşlik Ahlakı ve Kardeşlik Hukuku” Sempozyumu, 103-111. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
Polat, Oğuz. “Şiddet”. Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 22/1 (2016), 15-34.
Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1981.
Rodop, Şeyma. Çocuklarda Kardeş İlişki Kalitesi, Uyum Problemi, Çatışma Algısı ve Ebeveyn Kabul-Reddi Arasındaki İlişkilerin İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
Samurçay, Neriman. “Çocuklarda Kardeş İlişkileri”. Eğitim ve Bilim 6/36 (1982), 6-14.
Sanders Robert - Campling Jo. “Sibling Relationships: The Big Picture”. Sibling Relationships. ed. Jo Campling. London: Palgrave, 2004.
Sürücü, İbrahim. “Yusuf Suresinde Aile Psikolojisi”. Journal of International Social Research 9/46 (2016), 966-980. https://doi.org/10.17719/jisr.20164622660
Süyûtî, Celâleddin. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. thk. Abdülmuhsin et-Türkî. 17 Cilt. Kahire: Merkezü Hicr, 2003.
Şevkânî, Ebû Abdullâh. Fethu’l-kadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’ttefsîr. thk. Abdurrahman Umeyra. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Vefâ, 1994.
Şimşek, Mehmet Sait. Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri. 5 Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2012.
Şimşek, Mehmet Sait. Kur’an Kıssalarına Giriş. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1993.
Şi̇pal, Fırat - Yeğengi̇l, Canan - Toka, Ni̇han. “Okul Öncesi Dönemde Aralarında Yaş Farkı Olan ve İkiz Kardeşler Arasındaki Kıskançlığın Karşılaştırmalı Olarak İncelenmesi”. Eğitim ve İnsani Bilimler Dergisi 3/5 (Bahar 2012), 55-68.
Tabâtabâî, Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kur’ân. 22 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-A’lemî li’lMatbûât, 1997.
Tarhan, Nevzat. Duyguların Psikolojisi ve Duygusal Zekâ. İstanbul: Timaş Yayınları, 22. Basım, 2018.
Işık, Esra - Çeti̇n, Zeynep. “Kardeş İstismarı: Birey Üzerindeki Etkileri, Ebeveynlerin Verdikleri Tepkiler, Yaygınlığı ve Önlenmesi”. Uluslararası Güncel Eğitim Araştırmaları Dergisi (UGEAD) 3/2 (Aralık 2017): 44-56.
Türer, Celal. “Şiddetin Neliği ve Kavramsal Çerçevesi”. Şiddet Karşısında İslâm. Ed. Bünyamin Erul. 13-26. Ankara: DİB Yayınları, 2015.
Wiehe, Vernon. Sibling Abuse: Hidden Physical, Emotional, and Sexual Trauma. California: Sage Publications, 2. Basım, 1997.
Yavuzer, Haluk. Çocuğunuzun İlk 6 Yılı. İstanbul: Remzi Kitabevi, 8. Basım, 1999.
Yavuzer, Haluk. Çocuk Psikolojisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 26. Basım, 2004.
Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kuran Dili. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 3. Basım, 1979.
Yıldız, İbrahim. Kur’an İnsan ve Yanılgı -Psikososyal Bir Okuma-. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
Yıldız, İbrahim. “Kur’ân Kıssalarında Muhatabı Anlatıma Dâhil Etme: Amacı, Zamanı ve Metotları”. The Journal of Academic Social Science Studies. 75 (2019), 457-472. http://dx.doi.org/10.9761/JASSS8003
Yılmaz, Mahmut - Özgü, Begüm. Kardeş Kıskançlığı ve Kardeşler Arası İlişkiler. Ankara: Eğiten Kitap, 2019.
Yörükoğlu, Atalay. Çocuk Ruh Sağlığı / Çocuk Yetiştirme Sanatı ve Kişilik Gelişimi. İstanbul: Özgür Yayınları, 25. Basım, 2002.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım. el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’tteʾvîl. thk. Halil Me’mun Şeyha. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2005.