Fıkhî Açıdan Atıksuların Arıtılabilirliği

İklim değişikliği, israf ve yanlış kullanım gibi sebeplerle ortaya çıkan su yetersizliği, küresel bir problem haline gelmiştir. Atıksuların yeniden kullanımı, bu sorunun aşılması için önemli bir çözüm olarak düşünülmektedir. Arıtılmış atıksuların fıkhî hükmü bu açıdan önem arz etmektedir. Nasslarda temiz su için kriterler verilmiş olmakla birlikte kirli suların arıtımı ile doğrudan ilgili bir bilgi yer almamaktadır. Fıkıh âlimleri temiz suyun kıstaslarına dayanarak, necâsete maruz kalan suların temizlenmesine dair bazı teknik ve yöntemler belirlemişlerdir. Bunlar, suya toprak ve kireç gibi maddelerin atılması, suyun arttırılması (mükâseret) veya eksiltilmesi şeklinde gerçekleştirilen müdahalelerdir. Bu uygulamaların amacı, kirlenme sebebiyle suyun rengi, tadı veya kokusunda meydana gelen değişikliğin düzeltilmesidir. Nitekim aynı amacı yerine getirdiğinden mezkûr vasıfların zamanla kendiliğinden düzelmesi de bir temizlenme yöntemi olarak kabul edilmiştir. Hanefîler ihtiyatla amel ederek fukahanın çoğunluğunun aksine, bunlardan sadece mükâseret ve azaltma tekniklerine cevaz vermişlerdir. Sözü edilen bu yöntem ve teknikler, necâsete maruz kalan suların temizlenmesi için geliştirilmiş olup, yoğun bir şekilde necis unsurlar barındıran atıksuların arıtılması için geçerli değildir. Günümüzde geleneksel yöntemlerle benzer bir mantığı taşıyan ancak yapısal olarak farklılık gösteren sistemlerle atıksular kullanım alanlarına göre farklı seviyelerde arıtıma tabi tutulmaktadır. Bu çalışmada atıksuların günümüz teknolojisiyle arıtılması sonucunda elde edilen çıktıların fıkhî hükmü araştırılmıştır. Arıtılmış atıksuların kullanım alanlarına ilişkin hüküm ise çalışmanın hacmini zorlayacağından araştırmanın kapsamı dışında bırakılmıştır. Fıkıh kaynaklarında bahsedilen arıtma yöntemleri, atıksuların arıtımı için uygun yeterlilikte değilse de fıkıhta benimsenen arıtım mantığının tespiti açısından bunların incelenmesi önem arz etmektedir. Bu sebeple arıtılmış atıksuların hükmü belirlenirken öncelikle söz konusu yöntemlerin ilgili nasslarla birlikte tetkik edilmesi gerekmektedir. Makalede bu amaç ve usul doğrultusunda, fıkıh kitaplarında sözü edilen geleneksel temizleme yöntemlerinin yanı sıra günümüz arıtma teknikleri hakkında bilgi verilmiş ve her iki dönemin arıtma mantığı karşılaştırılmaya çalışılmıştır. İlgili nasslar ile fıkhî yaklaşımlar dikkate alınarak temiz suyun parametreleri belirlenmiş ve atıksuyun her bir arıtım aşamasında alacağı hüküm bu parametreler dâhilinde ayrı ayrı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Konu ile ilgili hadislerde fiziksel özelliklerin suyun temizlik seviyesi için temel ölçü olarak belirlendiği görülmektedir. Her ne kadar necis unsurlar suyun kimyasına nüfuz etmiyorsa da mahiyeti ve miktarına bağlı olarak fiziksel özelliklerini suya yansıtmaktadır. Necâsetin etki derecesi, suda bıraktığı renk, tat ve kokudan anlaşılabilmektedir. Buna göre suyun hükmü için fiziksel özelliklerin temel ölçüt olarak ortaya konulmasıyla aslında necis maddelerden arınmışlık düzeyinin tespit edilmesinin hedeflendiğini söylemek mümkündür. Bununla da üst hedef olarak suyun sağlığa elverişlilik düzeyinin gözetildiği aşikârdır. Ancak geçmişte kimyasal ve mikrobiyolojik analizler yapılamadığından, suyun kalitesi ve temizlik durumu için somut bir ölçü olarak fiziksel özellikler belirlenmiştir. Şu halde arıtılmış atıksuyun fıkhî hükmü; suyun fiziksel nitelikleri, necis unsurlar içerip içermediği ve sağlıklılık seviyesine bağlıdır. Atıksuyun arıtım aşamalarında alacağı hüküm belirlenirken birbiriyle bağlantılı olan bu üç parametre göz önünde bulundurulmalıdır. Günümüzde gerçekleştirilen arıtmaların ilkinde atıksu kabataslak bir ayrıştırmaya tabi tutulduğundan necis maddeler suyun içinde varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Bu sebeple kirleticilerin renk, tat ve kokusu suda varlığını korumaktadır. İkincil arıtımda kimyasal ve biyolojik olmak üzere iki farklı yöntem takip edilmekte ve her ikisinde de atıksu büyük ölçüde organik kirleticilerden temizlenmektedir. Kimyasal arıtımda kirletici unsurlar kimyasal maddeler vasıtasıyla doğrudan çökertilip sudan ayrıştırılırken, biyolojik arıtımda kirleticiler istihâleye (kimyasal değişime) tabi tutulup sudan uzaklaştırılmaktadır. Bununla birlikte ikincil arıtımda da suyun rengi, tadı ve kokusunda tam bir düzelme gerçekleşmemektedir. Üçüncül (ileri) arıtımda ise su organik kirleticilerden tamamen temizlenmekte ve dolayısıyla sudaki kirletici kaynaklı fiziksel anormallikler de ortadan kalkmaktadır. Buna göre ileri arıtımdan geçirilen sular, tâhir (temiz olma) şartını sağlamaktadır. Ancak ileri arıtım farklı uygulamaları kapsayan bir süreç olduğundan arıtımın belirli uygulamalarla sınırlandırılması durumunda çok az miktarda da olsa suyun içinde sağlığı tehdit eden endokrin bozucu ve antibiyotik gibi bazı kimyasal kirleticiler varlığını koruyabilmektedir. Bu sebeple hassas alanlarda kullanılacak suların sağlığa zarar veren kirleticilerden tamamen izale edildiğinden emin olunacak şekilde arıtılması gerekir.

Treatability of Wastewater from the Aspect of Islamic Law

The lack of water, has become a global problem caused by climate change, waste, and misuse of water. The reuse of wastewater is considered an important solution to overcome this problem. The provision of the Sharīʿah on treated wastewater is important in this respect. Although the criteria for clean water are given in the religious texts, there is no information directly related to the purification of polluted water. The legal scholars have determined some criterion and methods for the purification of water exposed to najāsat (filthy things) based on the criteria what clean water is. These are the interventions carried out in the form of throwing substances such as soil and lime into the water, increasing the amount of water (mukātharat), or decreasing it. The aim of these applications is to rectify the change in the color, taste, or smell of the water due to pollution. As a matter of fact, since it fulfills the same purpose, the natural recovery of the aforementioned qualities over time has also been accepted as a method of cleansing. The Ḥanafis, unlike the majority of the fuqaha, by being cautious, only allowed from these the techniques of mukātharat and water reduction. These methods and techniques were developed for the cleaning of water exposed to najāsat, but these are not applicable to the treatment of wastewater that contains intensely najis elements. Today, wastewater is treated at different levels according to their usage areas, with systems that have a logic similar to traditional methods but different from them structurally. In this study, the sharʿī judgment of wastewater treated with today's technology has been investigated. Due to the limitation of this research, the provisions regarding the usage areas of treated wastewater are left out. In the ḥadīths related to this particular subject, physical properties are determined as the basic measure for the cleanliness level of water. Although najis substances do not penetrate the chemistry of the water, depending on their nature and amount they reflect their physical properties to the water. The degree of effect of najāsat can be detected from the color, taste and smell leaving on the water. In relation to this, it can be said that by setting the physical properties as the primary criterion for judging water, it is actually intended to determine the level of depuration from najis substances. From these criterion, it can be seen that the level of conformity of water to human health is considered the upper target. In that case, the sharʿī judgment on treated wastewater depends on the physical qualities of the water, whether it contains impure elements and its level of healthfulness. Since the wastewater is subjected to a rough separation in the first of the treatments carried out today, najis substances continue to exist in the water. For this reason, the color, taste and smell of the pollutants reflected in the water also preserve their existence. In secondary treatment, wastewater is largely cleaned of organic pollutants. However, there is no complete improvement in the color, taste and smell of the water. In the tertiary (advanced) treatment, the water is completely cleaned of organic pollutants, and therefore, the physical anomalies in the water caused by the pollutants are also eliminated. According to this, the water passed through advanced treatment meets the condition of being ṭāhir (clean). However, since advanced treatment is a process that covers different applications, if the treatment is limited to certain applications, some chemical pollutants such as endocrine disruptors and antibiotics may still exist in the water albeit in very small quantities. For this reason, the water used in sensitive areas must be completely free of contaminants harmful to health.

PDF

___

AATTUT, Atıksu Arıtma Tesisleri Teknik Usuller Tebliği. Resmî Gazete 27527 (20 Mart 2010). Erişim 06 Ocak 2022. www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2010/03/20100320-7.htm
Ak, Mesut-Top, İlayda. “Arıtılmış Kentsel Atıksuların Tarımsal Sulama Amaçlı Kullanımı”. Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi 24/6 (Aralık 2018), 1161-1168.
Aslan, Mehmet Selim. “İslam Hukukuna Göre İstihâle ve İstihlâkın Necis Katkı Maddesi İçeren Gıda, İlaç, Kozmetik ve Temizlik Malzemelerinin Hükmüne Etkisi”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9/43 (Nisan 2016), 2326-2345.
Baysa, Hüseyin. “Haram Madde İçeren Ürünlerin Hükmüne İstihlâkin Etkisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (15 Aralık 2018): 1165- 1189.
Benî Abdillâh, Yahyâ Mûsâ Hamd. el-Kavâ‘idü’l-fıkhiyye fî ictimâ‘i’l-helâl ve’l-harâm ve tatbîkâtühe’l-mu‘âsıra. Amman: Ürdün Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Fakültesi, Doktora Tezi, 2004.
Bingül, Züleyha - Altıkat, Aysun. “Evsel Nitelikli Atıksu Arıtma Tesisi Çıkış Sularının Tarımsal Sulamada Kullanılabilirliği”. Iğdır Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 7/4 (Aralık 2017), 69-75.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
Burhânüddîn el-Buhârî, Ebü’l-Me‘âlî Mahmûd b. Ahmed. el-Muhîtu’l-Burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu‘mânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ’İlmiyye, 2004.
Candan, Abdurrahman. “Doğrulanabilirlik İlkesi Açısından Fıkıh Literatüründeki İstihâle Örnekleri ve Güncel Bazı Tespitler”. Diyanet İlmi Dergi 53/1 (Ocak 2017), 103-130. https://dergipark.org.tr/tr/pub/did/383148
Debbûs, Nâsır Abdüllatîf Raşîd. Hukmü tathîr ve isti’mâli’l-miyâhi’l-’âdime fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Nablus: Necâhu’l-vatâniyye Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Demir, Özlem vd. “Atıksuların Geri Kazanılması ve Yeniden Kullanılması”. Harran Üniversitesi Mühendislik Dergisi 2 (Ekim 2017), 14.
Dere, Turgay. Kentsel Atıksuyun Membran Biyoreaktör ile Arıtılması ve Modellenmesi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
Desûkî, Muhammeb b. Ahmed b. Arafe. Hâşiye ’ale’ş-Şerhi’l-kebîr. 4 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şu’ayb el- Arnaût, Muhammed Kamil Karabellî. 7 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-’Âlemiyye, 2009.
el-Lecnetü’d-dâime li’l-bühûsi’l-ilmiyye ve’l-iftâ es-Su‘ûdiyye. “Hukmü isti‘mâli’l-miyâhi’n-necese”. Mecelletü’l-buhûsi’l-İslâmiyye 35 (Şevvâl 1992), 35-59.
Fakıoğlu, Malhun vd. “Arıtılmış Atıksuların Yeniden Kullanımı: Bilimsel Gerçekler, Psikolojik ve Dini Tereddütler”. Helal ve Etik Araştırmalar Dergisi 2/2 (Aralık 2020), 1-20. https://dergipark.org.tr/tr/pub/head/issue/58407/746527
Güler, Çağatay vd. Kentsel Atıksu Arıtımı. Ankara: Yazıt Yayıncılık, 2011.
Güler, Çağatay – Çobanoğlu, Zakir. Su Kirliliği. Ankara: T.C. Sağlık Bakanlığı, 1994.
Günay, Hacı Mehmet. “Su”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/432-437. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Güner, Esra Deniz. “Biyolojik Atıksu Arıtma Tesisi Çevresel Risk Analizi”. Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi 24/3 (Haziran 2018), 476-480.
Güngördü, Ayşe. Atıksulardan İleri Arıtım Yöntemleri ile Antibiyotik Giderimi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
Hammâd, Nezîh. el-Mevâddü’l-muharreme ve’n-necese fi’l-gızâi ve’d-devâi beyne’n-nazariyyeti ve’t-tatbîk. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2004.
Hattâb er-Ruaynî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân. Mevâhibü’l-celîl fî şerhi Muhtasarı Halîl. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1992.
İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilazîz. Reddü’l-muhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1966.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1379h.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî. el-Muğnî. 10 Cilt. b.y.: Mektebetü’l-Kahire, 1969.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd. es-Sünen. nşr. Şu’ayb el-Arnaût. 5 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-’Âlemiyye, 2009.
İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed ed-Dımaşkî. el-Mübdiʿ fî şerhi’l-Mukniʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ’İlmiyye, 1997.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâir ’alâ mezhebi Ebî Hanîfe en-Nu’mân. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
İbnü’l-Hümâm, Muhammed b. Abdilvâhid es-Sivâsî. Fethu’l-kadîr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1970.
Kallek, Cengiz. “Kulle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/357-358. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâiʿu’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1986.
Katip, Aslıhan. “Arıtılmış Atıksuların Yeniden Kullanım Alanlarının Değerlendirilmesi”. Ömer Halisdemir Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi 7/2 (Temmuz 2018), 541-557.
Kavutçu, Mustafa. “Su ve pH”. Biyokimya. 387. Ankara: Akademisyen Tıp Kitapevi, 2014.
Keha, Eşref Edip - Küfrevioğlu, İrfan. Biyokimya. Erzurum: Aktif Yayınevi, 2015.
Kîkî, Ramazân Hamdûn Alî Rimû. “Hukmü isti’mâli miyâhi’s-sarfi’s-sıhhiyyi’l-mu’âlece fi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Jurnal Islam dan Masyarakat Kontemporari 16 (Ocak 2018). 140-172.
Koyuncu, İsmail. “Dezenfeksiyon”. Atıksu Arıtma Tesisleri Tasarım Rehberi. T.C. Orman ve Su İşleri Bakanlığı, 2013.
Kunt, Müjgan vd. Türkiye Çevre Durum Raporu. Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 2016.
Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed. el-Hâvi’l-kebîr fi’l-fıkhi mezhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiî. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- ’İlmiyye, 1999.
Merzûk, Hannân Garîb - Sükker, Muhammed. “el-Ahkâmü’l-müstecedde fî miyâhi’s-sarfi’s-sıhhiyyi ve’l-etribeti’l-mülevvese dirâsetün fikhiyyetün mükârenetün bi’t-teşrî’âti’l-Küveytiyye”. Mecelletü’l-câmi’ati’l-İslâmiyye li’d-dirâsâti’ş-şer’iyye ve’l- kânûniyye 26/2 (Aralık 2018), 543-573.
Mevsılî, Abdullah b. Mahmûd b. Mevdûd Mecdüddîn Ebü’l-Fadl el-. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. 5 Cilt. Kahire: Matba’atü’l-Halebî, 1937.
Müslim, Ebü’l-Huseyn b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, ts.
Nefrâvî, Ahmed b. Guneym b. Sâlim Şihâbüddîn el-Ezherî. el-Fevâkihü’d-devvânî alâ Risâleti İbn Ebî Zeyd el-Kayravânî. 2 Cilt. Dâru’l- Fikr, 1995.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. es-Sünen. nşr. Abdulfettâh Ebû Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebü’l-Metbû’âti’l-İslâmiyye, 1986.
Nevevî, Ebû Zekeriya Muhyiddîn b. Yahyâ b. Şeref. el-Mecmûʿ şerhu’l-Mühezzeb. 20 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts.
Onat, Taner. Biyokimyaya Giriş (Sağlık Bilimleri İçin). İstanbul: Palme Yayıncılık, 2006.
Oral, Rıfat. “İstihlâk (Helal Gıda Açısından Fiziksel Değişimin Teorik Sonuçları)”. 2. Ulusal Helal ve Sağlıklı Gıda Kongresi. ed. Fatih Gültekin. 492-502. Konya: Aybil Yayınları, 2013.
Öztürk, İzzet vd. “Biyolojik Arıtma”. Atıksu Mühendisliği. İstanbul: İSKİ Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
Öztürk, İzzet vd. “İleri Atıksu Arıtımı”. Atıksu Mühendisliği. İstanbul: İSKİ Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
Sebâ‘ineh, Nasrî Râşid Kâsım. el-Müstahlas mine’n-neces ve hukmühû fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Mafrak: Âlü’l-Beyt Üniversitesi, Fıkıh ve Hukuk Eğitimi Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 1999.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Usûl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdris. el-Ümm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1990.
Şener, Gülsevim. Atıksu Arıtma Tesislerinin Kırsal Alan Üzerine Etkileri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Şerîf, Abduh es-Seyyid Ahmed. “İstihâletü’n-necesin ilâ tâhirin li’l-intifâ‘i bihi fi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Mecelletü’d-dirâsâti’t-terbeviyye ve’l- insâniyye 4/3 (2013), 221-418.
Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Neylü’l-evtâr şerhu Münteka’l-ahbâr. Lübnan: Beytü’l-Efkâri’d-Düveliyye, 2004.
Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-muhtâc ilâ ma‘rifeti me‘ânî elfâzi’l-Minhâc. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l- ’İlmiyye, 1994.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu me‘âni’l-âsâr. 5 Cilt. b.y.: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. es-Sünen. thk. Beşşâr ’Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1996.
Yaşar, Aynur. Membran Teknolojiler Kullanılarak Arıtılmış Kentsel Atıksulardan Sulama Suyu Geri Kazanımı. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
Yılmaz, Tuğba Nur. Arıtılmış Kentsel Atıksulardan İleri Osmoz/Membran Distilasyon Sistemiyle Su Geri Kazanımı. Gebze: Gebze Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.