Namazların Uyuma ve Unutma Dışında Sebeplerle Kazası Meselesi: Hendek Savaşı’ndaki Bir Uygulamanın Delâleti İle İlgili Değerlendirmeler

Dinde hakkında en fazla açıklama yapılan ibadet namazdır. Kur'ân’da ve özellikle hadislerde bu ibadetin bütün rükünleriyle alakalı ayrıntılara değinilmiş durumdadır. Bu iki kaynakta namaz hakkında söz konusu edilmiş hususlardan biri de vakit unsurudur. Hz. Peygamber namazların vakti dışında kılınması yani kazası hakkında uyku ve unutma gibi iki mazerete işarette bulunur. Buna göre bir namazı uyumak ve unutmak suretiyle ihmal eden kişi bunu uyanınca veya hatırlayınca kılmak durumundadır. Dikkat edilirse bu ikisi de bilinç dışı hallerdir. Öyle alışılıyor ki din, namazların kendileri için tahsis edilmiş vakitler dışında kılınması hususunda başka gerekçe kabul etmemektedir. Bu net ve açık gibi görünen yaklaşıma rağmen bazı ilim adamlarına göre meşru addedilebilecek diğer sebepler de namazların kazasına imkân tanıyabilir. Hatta bazılarına göre kişi, hiçbir geçerli sebebi olmadan, mazeretsiz yani sırf tembellik eseri terk ettiği namazları bile kaza edebilir. Çünkü insanın fıtratı hata yapmaya müsaittir. Dikkat edilirse bu son görüş ile namazların kazasını sadece uyku ve unutma problemlerine bağlayan hadisler arasında çerçeve itibariyle çok ciddi bir fark oluşmuştur. Namazların kazasına imkân veren çerçeveyi genişletme eğiliminde olan bu ilim adamlarının en önemli dayanağı, Allah Rasûlü’nün Hendek Savaşı’ndaki bir uygulamasıdır. Zira bundan bahseden rivayetlere göre O, savaş sürerken bazı namazları kendi vakitleri dışında kılmış yani kazaya bırakmıştır. Üstelik bu hususa işaret eden rivayetlerde o esnada Müslümanlarla müşrikler arasında silahlı ve sıcak çatışmaya işaret de yoktur. Fakat Hz. Peygamber bu süreçte söz konusu namaz veya namazları unutmuş olabileceği gibi savaşın şiddetine binaen bilinçli bir şekilde sonraya bırakmış da olabilir. Allah Rasûlü’nün bu davranışının söz konusu iddiaya delil olabilmesi için öncelikle bu hususun açıklığa kavuşturulması gerekecektir. Zira unutmuş ise istem dışı bir uygulamadan bahsedilecektir. Böylece O’nun bu davranışı namazların kazasına sebep olabilecek unsurların çerçevesini genişletmek isteyenler için delil olamayacaktır. Başka bir ifadeyle söz konusu iddiaya delil olabilmesi için bu eylemin ancak bilinçli bir şekilde icra edilmiş olması gerekecektir. Elimizde Hz. Peygamber’in bu davranışının sebebi konusunda karar vermeyi kolaylaştıracak ipuçları vardır. Bu verilerden bilinçli bir tasarruf olduğu sonucuna ulaşılsa bile bu kez korku namazı gibi temel olarak vakit unsurunu vurguluyor gibi görünen ciddi bir engel ile karşılaşılır. Makalenin amaçlarından biri öncelikle Hz. Peygamber’in Hendek Savaşı’nda bazı namazları kazaya bırakmasının sebebini tespit etmektir. Makale daha sonra da tespit edilen bu sebep ile Kur’ân ve Sünnet’te tarifi bulunan korku namazı arasındaki ilişkiyi ortaya koymaya yönelmektedir. Bu yolla bir namazın savaş veya düşman korkusu sebebiyle kazaya bırakılmasının genel geçer bir kaide olup olamayacağı araştırılmaktadır. Bu araştırmanın neticesi oldukça önemlidir; zira Hendek Savaşı’ndaki uygulama kıyasa uygun bir görünüm arz etmektedir. Eğer bunun genel geçer olduğu kabul edilirse bir namazın kazaya bırakılabilmesine sebep olacak hususların çerçevesi genişletilebilecek; günlük hayat açısından mücbir ve meşru sayılabilecek mazeretler de dinin tespit ettiği ve bilinçdışı durumlar olan uyuma ile unutmaya ilave edilebilecektir. Bu bağlamda Hendek Savaşı ile korku namazından bahseden âyet ve hadisler arasındaki tarihî sıralamayı tespit etmenin büyük bir önem taşıdığı söylenebilir. Zira bu tespit nesih yani önceki hükmün ortadan kaldırılması sonucuna işaret edebilecek durumdadır. Fakat meselenin tam aksi istikamete ihtimali de vardır. Yani eğer Hendek Savaşı’ndaki uygulama, korku namazı ile ilgili verilerin ortaya konmasından sonra gerçekleştiyse söz konusu iddia lehine önemli bir delil haline gelecektir. Asıl meseleye ışık tutacak bu önemli hususun tespit edilebilmesi için tarih ve hadis kaynaklarının bu kez farklı bir açıdan taranması gerekecektir. Buna göre Hz. Peygamber’in ve ashabının, Hendek Savaşı’ndan sonra yaptıkları yolculuklarda ve özellikle de giriştikleri savaşlarda korku namazını mı yoksa kazaya bırakma seçeneğini mi uyguladıklarını araştırmak icap edecektir. Bu çerçevede denilebilir ki makale kapsam itibariyle namazların kazası, bunun mümkün olup olmadığı, delilleri gibi meselenin genel nitelikli yönleri dışarıda bırakıp bu geniş çerçevenin çok daha küçük bir boyutundan bahsetmeyi amaçlamaktadır. Makale çeşitli hadis, fıkıh, tarih ve şerh kitaplarında ipuçları bulunan bu ilişkinin tespiti üzerinden sonuca ulaşmaktadır.

The Issue of Deliberately Abandoning of Prayers for Reasons Exclusive of Sleeping and Forgetting: Rewiewing the Evidence based on the Practice in the Battle of al-Khandaq

The most widely explained worship in Islam is al-ṣalah/prayer. In the Qur'an and particularly in the hadiths, details about all the elements of this worship have been addressed. One of the issues mentioned relatedly prayer in these two sources is the element of time. The Prophet points out two excuses for performing prayers outside of their time; these are namely sleeping and forgetting. Accordingly, a person who does not perform a prayer due to sleep or forgetting should compensate it when he wakes up or remembers it. Note that both of these are unconscious states of human being. From this hadith, it can be understood that the religion does not accept any other excuses for performing prayers outside of the times appointed for them. Despite this clear and obvious approach, some legal scholars also discussed whether other excuses could be considered legitimate to deliberately abandoning prayers. According to some scholars, a person may even make up for prayers that he left out of laziness without any valid reason. Because human nature is prone to make mistakes. If attention is paid, there is a very significant difference between this last view and the hadiths confining the deliberately abandoning prayers only to sleep and forgetting problems. The most important ground of these scholars, who tend to expand the framework that allows for the making up of prayers, is the practice of the Messenger of Allah in the Battle of al-Khandaq. According to the narrations, while the war was going on, the Prophet performed some prayers outside their own times. Moreover, there is no indication of an armed and hot conflict between Muslims and polytheists at the time when the Prophet was praying in the narrations. Focused on this particular case, two interpretations can be made; the Prophet may have forgotten the prayer or only the prayers in question, or he may have deliberately left it for later due to the severity of the war. Before this practice of the Messenger of Allah can be considered evidence for the claim in question, the narration and its context must first be clarified. If we understand this particular case as it was forgotten, then we will be speaking of an involuntary application. Thus, his behavior will not be evidence for those who want to expand the framework of the excuses that may cause compensation of prayers. In other words, this action must have been performed consciously in order to be evidence for the claim in question. We have some indications that will pave to way to explore the reason of the Prophet's practice. Even if it is concluded that there is a conscious saving from these data, this time, a serious obstacle is encountered, such as fear prayer, which seems to emphasize the element of time. One of the aims of this article is primarily to determine the reason why the Prophet performed some prayers outside of their own times in the Battle of al-Khandaq. Then, this article elaborates the relationship between the fear prayer, which is described in the Qur'an and the Sunnah, for this determined reason. In this way, it is investigated whether it is a generally accepted rule to leave a prayer out of its time due to the fear of war or the enemy. The result of this investigation is very important; because there are some comparable grounds with the practice in the Battle of al-Khandaq. If this is accepted as a general rule, the framework of the issues that may cause a prayer to be left to accident can be expanded; excuses that can be considered force majeure and legitimate in terms of daily life can be added to the unconscious states of sleeping and forgetting- which are determined by religion. In this context, it can be said that it is of great importance to determine the historical sequence between the verses and hadiths that talk about the Battle of al-Khandaq and the fear prayer. Because, this finding is in a position to point to the result of the abolition of the previous provision. But there is also the possibility that the matter may go in the opposite direction. In other words, if the practice in the Battle of al-Khandaq took place after the data on the fear prayer were revealed, it would become important evidence in favor of the claim in question. To reveal this important evidence and shed light on the main issue, historical and hadith sources should have reviewed from various angles. Accordingly, it will be necessary to search for the answer whether during their journeys after the Battle of al-Khandaq and in particular during the war, the Prophet and his companions followed the rule related to the prayer of fear or opted to leave it to compensation. In this respect, the article aims to represent much smaller dimension of this broad framework, excluding the general aspects of the issue such as the accident of prayers, whether it is possible or not, and proofs. The article reaches a conclusion through the determination of this mentioned relationship, which has clues in various hadith, fiqh, history and commentary books.

PDF

___

Abdürrezzâk, Ebû Bekir Abdürrezzâk b. Hemmâm es-Sanânî. el-Muṣannef. thk. Habîburrahman el-Azamî. 11 cilt. Hindistan: el- Meclisu’l-İlmî, 1403.
Ahmet Naim, Babanzâde. Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi. 12 cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1987.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Şuayb el-Arnaût. 50 cilt. Kahire: Müessesetü Kurtuba, ts.
Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddin Mahmud b. Ahmed. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, ts.
Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ûd eş-Şâfiî. et-Tehẕîb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavviz. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Aḥkâmu’l-Ḳurʾân. thk. Abdüsselam Muhammed Ali Şahin. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
Çapan, Ergun. “Kur’an ve Sünnet’te Kaza Namazı.” Ekev Akademi Dergisi, 15/47 (2011/Bahar), 195-211.
Çelik, Taha. “Korku Namazı İle İlgili Rivayetlerin Değerlendirilmesi.”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 38 (Ekim 2021), 209-234
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman. es-Sünen. nşr. Fevvâz Ahmed. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1407.
Ebû Dâvûd Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. nşr. Şuayb el-Arnaût. 7 cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-İlmiyye, 1430/2009.
Erdem, Mehmet. “Salâtu’l-havf.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/21-23. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Halebî, Ali b. Burhanüddin. el- es-Sîretü’l-Ḥalebiyye. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1400. Halîfe b. Hayyât Ebû Amr eş-Şeybanî. et-Târîḫ. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. 1 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397.
Hamîdullah, Muhammed. “Hendek Gazvesi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/194-195. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. Meʿâlimü’s-Sünen. 4 cilt. Haleb: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1351/1932.
Irakî, Ebu’l-Fadl Abdürrahim b. el-Hüseyin el-Irakî. Ṭarḥu’t-tes̱rîb fî şerḥi’t-Taḳrîb. 8 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2020.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdillah en-Nemerî. el-İstiẕkâr. thk. Sâlim Muhammed Ata - Muhammed Ali Muavviz. 9 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah en-Nemerî. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. thk. Mustafa b. Ahmed el- Alevî- Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî. 24 cilt. Mağrib: Vüzâratü Umûmi’l-Evkâf, 1378.
İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Fetḥu’l-bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muhibbuddin el-Hatîb. 13 cilt. Beyrut: Dâru’l- Marife, 1379.
İbn Hacer, Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Tehẕîbü’t-tehẕîb. 12 cilt. Hindistan: Matbaatu Dâirati’l-Meârif, 1326.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Kurtubî. el-Muḥallâ bi’l-âs̱âr. 12 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. Ṣaḥîḥu İbn Ḥibbân bi tertîbi İbn Balabân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
İbn Huzeyme, Ebû Bekir Muhammed b. İshak b. Huzeyme es-Selmî. es-Ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. 2 cilt. Beyrut: el- Mektebü’l-İslâmî, 1424/2003.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelikb. Hişâm el-Basrî. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Tâhâ Abdürraûf Sa’d. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1411.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekir el-Hanbelî. Zâdü’l-meʿâd fî hedyi ḫayri’l-ʿibâd. 5 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1415/1994.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekir el-Hanbelî. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn. thk. Tâhâ Abdürrauf Sa’d. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1973.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail b Ömer el-Kuraşî. Tefsîrü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 cilt. Beyrut: Dâru Taybe, 1420/1999.
İbn Kesîr, Ebu’l-Fida İsmail b. Ömer el-Kuraşî. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafa Abdülvahid. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1395/1976.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed el-Makdisî. el-Muġnî. 10 cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.
İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. nşr Muhammed Fuad Abdülbaki. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
İbn Receb el-Hanbelî, Abdurrahman b. Ahmed el-Bağdadî. Fetḥu’l-bârî şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. İzzet el-Mürsî. 9 cilt. Kahire: Mektebetü Tahkîki Dâri’l-Haremeyn, 1417/1996.
İbn Rüşd el-Hafîd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muḳteṣid. 4 cilt. Kahire: Dâru’l- Hadîs, 1425/2004.
İbn Sa’d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa’d el-Basrî. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
İbnü’l-Hümâm, Kemalüddin Muhammed b. Abdilvahid es-Sivasî. Fetḥu’l-ḳadîr. 10 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
Kâdî İyâz, Ebu’l-Fadl İyâz b. Musa. İkmâlu’l-muʿlim bi fevâidi Müslim. thk. Yahya İsmail. 8 cilt. Mısır: Dâru’l-Vefa, 1419/1998.
Kastallanî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed el-Mısrî. el-Mevâhibu’l-ledünniyye bi’l-minaḥi’l-Muḥammediyye . 3 cilt. Kâhire: el- Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Umretü’l-Kazâ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/152-155. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Mâlik b. Enes el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ. nşr. Muhammed Mustafa el-Azamî. 8 cilt. Abu Dabi: Müessesetü Zâyed b. Sultan, 1425/2004.
Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Bağdadî. el-Ḥâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavviz- Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 19 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1999.
Mâzerî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ali et-Temîmî. Şerḥu’t-Telḳīn. thk. Muhammed el-Muhtâr es-Selamî. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l- Ğarbi’l-İslâmî, 2008.
Mevsılî, Abdullah b. Mahmud el-Hanefî. el-İḫtiyâr li-taʿlîli’l-Muḫtâr. thk. Abdüllatif Muhammed Abdurrahman. 5 cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
Müslim b. el-Haccâc el-Kuşayrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuad Abdülbaki, 4 cilt. Beyrut: Dâru ihyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Nesâî, Ebû Abdirrahman Ahmed b. Şuayb. es-Sünen, nşr. Abdülfettâh Ebû Ğudde. 8 cilt. Haleb: Mektebetü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref. el-Minhâc fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim b. Ḥaccâc. 18 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 1392.
Pala, Ali İhsan. “Namazların Kazası Meselesine Metodolojik Bir Yaklaşım”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 3 (2004), 231-251.
Remlî, Şihabuddin Muhammed b. Ebi’l-Abbâs. Nihâyetü’l-muḥtâc ilâ şerḥi’l-Minhâc. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
Serahsî, Ebû Bekir Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsûṭ. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. 31 cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1421/2000.
Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdrîs. el-Ümm. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1410/1990.
Şâmî, Muhammed b. Yusuf es-Salihî. Sübülü’l-hedy ve’l-irşâd fî sîreti ḫayri’l-ʿibâd. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud- Ali Muhammed Muavviz. 12 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1993.
Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Tarık b. Ivâzullah- Abdülmuhsin b. İbrahim. 10 cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1415.
Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdülmecid es-Silefî. 25 cilt. Kâhire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’l-rusul ve’l-mülûk. 11 cilt. Beyrut: Dâru’l-Turâs, 1387.
Tahâvî, Ebû Cafer Ahmed b. Muhammed. Aḥkâmu’l-Ḳurʾân. thk. Sadettin Önal. 2 cilt. İstanbul: Merkezü’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1416/1995.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. es-Sünen, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
Vâkidî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ömer. el-Meġâzî. thk. Martin Jons. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-A’lemî, 1409/1989.
Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Kazâ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/110-113. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Yatkın, Nihat. “Hz. Peygamber’in Sünnetinde Namazların Kazası.” Ekev Akademi Dergisi, 3/1 (2001/Bahar), 163-177.
Yücel, İrfan. “Kaza Namazı Konusundaki Tereddütlerle İlgili Bir Açıklama.” Diyanet Dergisi, 27/3 (1991/Temmuz-Eylül), 67-78.
Zürkânî, Muhammed b. Abdülbaki. Şerḥü’z-Zürkānî ʿalâ Muvaṭṭai’l-İmâm Mâlik. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. 4 cilt. Kahire: Mektebetü’s- Sekâfe, 1424/2003.