Şîrâzî’nin El-Mühezzeb Adlı Eserinde Enmâtî’ye Nispet Ettiği Görüşleri ve Şâfiî Mezhebindeki Yeri

İmam Şâfiî’den sonra Şâfiî mezhebinin gelişimine, farklı coğrafyalara yayılmasına ve istikrar bulmasına katkıda bulunan birçok fakih yetişmiştir. Bu fakihlerden biri de Şâfiî Bağdat ekolü fakihlerinden olan Ebü’l-Kâsım el-Enmâtî’dir. İmam Şâfiî’nin talebesi olan Müzenî ve Rebî’ b. Süleyman el- Murâdî gibi önemli şahsiyetlerden ders alan Enmâtî’nin hayatına yönelik terâcim eserlerinde fazla bilgiye rastlanmamaktadır. Kayıtlarda doğum tarihi ile ilgili kesin bir malumat yer almamaktadır. Müzenî’nin fıkhî birikimini Bağdat’a taşıyan ilk kişinin Enmâtî olduğu belirtilir. Bazı âlimlerce Şâfiî fıkhının gelişim silsilesi Şâfiî-Müzenî-Enmâtî-İbn Süreyc ve onun öğrencileri olarak kabul edilir. Bu tespite göre Şâfiî fıkhının Irak’ta gelişmesindeki en büyük pay Enmâtî’ye aittir. Onun, İbn Süreyc ve İstahrî gibi Şâfiîliğin mezhepleşme sürecindeki etkin isimlere hocalık ettiği dikkate alındığında kendisinin mezhepte çok önemli bir yere sahip olduğu görülür. Özellikle İbn Süreyc’in muhtelif yerlere mensup çok sayıda öğrenci yetiştirmiş olması dolayısıyla Enmâtî’nin Şâfiî fıkhının yeni merkezlere aktarılmasında da önemli rol oynadığı söylenebilir. Enmâtî hakkında kullanılan “Bağdat müftüsü” şeklinde bir niteleme o dönemde kendisinin saygın bir fakih olduğu şeklinde yorumlanabilir. Enmâtî ile ilgili olarak Şâfiî tabakât eserlerinde kendisine nispet edilen herhangi bir eserin varlığından bahsedilmemektedir. Şu kadar var ki, Bağdat’tın büyük camilerinde ders halkaları kurduğu ve bu halkalarda kendisine ait bazı görüşleri ifade ettiği anlatılmaktadır. Enmâtî, halkul-Kur’ân tartışmalarında ehl-i hadis çizgisinde yer almış ve hocası Müzenî’den de benzer tavır almasını istemiştir. Usûl alanında kıyasla ilgili tartışmaların öne çıktığı bir dönemde Enmâtî celî kıyasla nasların tahsis veya neshedilebileceğini belirterek kıyasın alanını genişleten görüşü savunmuştur. Fürûda bazı muhalif görüşleri olmakla birlikte genel manada Şâfiî’nin görüşlerine bağlı kaldığı için kendisinin ortaya koyduğu içtihatlar mezhepte “vecih” şeklinde itibar görmüştür. Bu noktada başta Şîrâzî’nin el-Mühezzeb adlı eseri olmak üzere bazı Şâfiî fıkıh kaynaklarında fukahâ tarafından Enmâtî’nin fıkhî görüşlerine atıfta bulunulmuştur. Bu cümleden olarak, abdestte kullanılan su ile necasetin giderilme durumu; idrar ile pislenen yerin temizliği; küçükbaş hayvanların zekâtında doğan kuzu/oğlakların durumu; fıtır sadakasının buğday unu ile edası; görme muhayyerliği ve inan ortaklığının sıhhati için miktar bakımından ortakların sermayesinin nispeti meselesi gibi başlıklar ele alınmıştır. Bu çalışmada tabakât eserleri ekseninde Enmâtî’nin hayatına, mezhepteki konumuna ve özellikle Şîrâzî’nin el-Mühezzeb adlı eserinde Enmâtî’ye nispet ettiği görüşler zikri geçen başlıklar özelinde mukayese edilerek, bu görüşlerin mezhepteki tesiri ve sonuçları hakkında bir kısım değerlendirmeler yapılacaktır.

Views of Shirazi About Enmati in his Work Called El-Muhezzeb and the Place of him in Shafiism

After İmam Shafii, there has been lots of fiqh experts who contributed on the development of Shafiism and propagation to different regions and have constancy. One of these faqih is Ebu’l-Kasim el- Enmati who is a faqih of Shafii Baghdad thought. There is not enough information in translation works about the life of Enmati who was taught by important people such as Muzeni and Rebi b. Suleyman el- Muradi, the students of Imam Shafii. There is no certain information in records about his birth date. It was stated that the first person who brought fiqh knowledge of Muzeni to Baghdad was Enmati. For some of the scholars, development sequence of Shafii law is accepted as Shafii-Muzeni-Enmati-İbn Sureych and his students. According to this determination, Enmati has the greatest share for development of Shafii law in Iraq. Considering that he served as a mentor for important names such as Ibn Sureych and Istahri in sectarianization of Shafiism, it is seen that he has a very important place in this sect. Due to the fact that Ibn Sureych has especially brought many students in various places, it can be said that Enmati played important role in the transfer of Shafiism law to new centers. Enmati was given an attribution of “Baghdad mufti” which shows that he was a reputable faqih back in those days. There is no work about Enmati in Shafiism tabaqat works. All that is known about him is that he created course circles in big mosques of Baghdad and he expressed some of his views in these circles. Enmati stayed in line with ehl-i hadis (hadith experts) in halkul-Kur’an (whether Quran is created or not?) discussions and wanted his master Muzeni to have the same attitude. In a period when discussions about comparison was so common about methods, Enmati stated that the dogmas are granted and abrogated in apparent comparison and defended the view which broadens the field of comparison. Although there are some opponent views in the descendants, since he was loyal to the views of Shafiism, the jurispudences put forward by him were respected as “wajh”. At this point, canonical views of Enmati were referred to by fiqih experts in some of the Shafii fiqh resources, mainly the work of Shirazi called el-Muhezzeb. Issues such as removal of feces with the water used for ablution; cleaning a spot which became dirty with urine; status of lamb/yeanling born during the alms of small cattle; performing ‘fitir’ alm with wheat flour; relation of the capital of shareholders in the sense of amount for the good of consignment by seeing and partnership were discussed. In this study, the life of Enmati, his position in the sect were analyzed in the axis of tabaqat works and views of Shirazi which were mentioned about Enmati in his work called el-Muhezzeb will be compared with issues mentioned above and evaluations will be made about the effect and results of these views in the sect.

PDF

___

Abderî, Ebû Abdillah Muhammed b. Yûsuf b. Ebi’l-Kâsım, et-Tâc ve’l-İklîl, Daru’l-Fikr, Beyrut, h. 1398.
Ahmed Ali, Muhammed İbrahim,“el-Mezheb ‘İnde’ş-Şâfiî”, Kral Abdulaziz Üniversitesi Dergisi, sy., 2, 1978, s. 1-24.
Aybakan, Bilal, İmam Şâfiî ve Fıkıh Düşüncesinin Mezhepleşmesi, İz Yayıncılık, İstanbul, 2011.
Aybakan, Bilal, “Rebî‘ b. Süleyman el-Murâdî’’, DİA, 2007, XXXIV, 497.
Aybakan, Bilal, “Şîrâzî, Ebû İshâk”, DİA, 2010, XXXIX, 184-186.
Aybakan, Bilal, “Şâfiî Mezhebi”, DİA, 2010, XXXVIII, 233-247.
Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit, Târîhu Bağdâd, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
Buceyrimî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer, Tuhfetu’l-Habîb ‘alâ Şerhi’l-Hatîb, Daru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1996.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm, el-Câmi’u’s-Sâhîhu’l-Muhtasar, thk Mustafa Dîb el-Buğâ, Daru İbn Kesîr, Beyrut, 1987.
Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn, Keşşâfu’l-Kinâ’ ‘an Metni’l-İknâ’, thk: Hilâl Musaylihî, Daru’l-Fikr, Beyrut, h. 1402.
Dâğıstânî, Murtezâ Alî b. Muhammed el-Muhammedî, el-Medhal ilâ Usûli’l-İmâm eş-Şâfiî, Daru’s-Selâm, Dağıstan, 2008.
Darekutnî, Ebü'l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed, Sünenu’d-Darekutnî, Daru’l-Marife, Beyrut, 1966.
Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe, Hâşiyetu’d-Desûkî ‘ale’ş-Şerhi’l-Kebîr, thk: Muhammed Alîş, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
Dimyâtî, Ebû Bekir b. Seyyid Muhammed b. Şettâ, İ’ânetu’t-Tâlibîn ‘alâ Halli Elfâzi Fethi’l-Mu’în, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
Ebû Dâvûd, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk, Sünen-u Ebî Dâvûd, Daru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, ts.
Ebü’l-Ferec, Abdurrahman b. Ali b. Muhammed, el-Muntazam fî Târîhi’l-Mulûk ve’l-Umem, Daru Sadır, Beyrut, h. 1358.
Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed, Fethu’l-Vehhâb bi Şerhi Menheci’t-Tullâb, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, h. 1418.
Ezherî, Salih b. Abdissemî’, es-Semeru’d-Dânî fî Takrîbi’l-Me’ânî, el-Mektebetu’s-Sekâfî, Beyrut, ts.
Feyûmî, Ebü'l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî, el-Misbâhu’l-Münîr fî Ğarîbi’ş-Şerhi’l-Kebîr, el-Mektebetu’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, el-Vasît fi’l-Mezheb, Daru’s-Selâm, Kahire, h. 1417.
Gözübenli, Beşir, “İnan”, DİA, 2000, XXII, 260-261.
Hanbelî, Abdülhayy b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, thk: Abdülkadir Arnavût, Daru İbn Kesir, Dımaşk, h. 1406.
Hüseynî, Ebû Bekir b. Muhammed, Kifâyetu’l-Ahyâr fî Halli Ğâyeti’l-İhtisâr, thk: Ali Abdülhamid Baltacî, Daru’l-Hayr, Dımaşk, 1994.
Işık, Mustafa, “İbn Huzeyme”, DİA, 1999, XX, 79-81.
İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî, el-Kavânînu’l- Fıkhiyye fî Telhîsi’l-Mezhebi’l-Mâlikiyye, thk: Macid el-Hamevî, Daru İbn Hazm, Beyrut, 2013.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân, thk: İhsan Abbas, Daru Sadır, Beyrut, ts.
İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd, Şerhu Fethi’l-Kadîr, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
İbn Kâdî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed b. Muhammed el-Esedî, Tabâkâtu’ş-Şâfiîyye, thk: Hâfız Abdülalim Han, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, h. 1407.
İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd, Sünen-u İbn Mâce, thk: Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Kâfî fî Fıkhi’l-İmâm Ahmed, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1994.
İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed, el-Muğnî fî Fıkhi’l-İmâm Ahmed, Daru’l-Fikr, Beyrut, h. 1405.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed, el-Bahru’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, Daru’l-Marife, Beyrut, ts.
İbnü’l-Münzir, Ebû Bekr Muhammed b. İbrahim, el-İcmâ’, thk: Fuad Abdülnünim Ahmed, Daru’l-Müslim, 2004.
İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî, Bidâyetu’l-Müctehid ve Nihâyetu’l-Muktesıd, Matbaatu Mustafa el-Bâb el-Halebî, Mısır, 1975.
İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm, el- Muharrer fi’l-Fıkh, Mektebetu’l-Maarif, Riyad, 1984.
Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân, ez-Zahîre, thk: Muhammed Haccî, Daru’l-Ğarb, Beyrut, 1994.
Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed, Bedâi’u’s-Sanâi’ fî Tertîbi’ş-Şerâi’, Daru’l- Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut, 1982.
Kavâsimî, Ekrem Yûsuf, el-Medhal ilâ Mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiî, Daru’n-Nefâis, 2003.
Koçyiğit, Yakup, Muhyiddin en-Nevevi’nin Hayatı, Eserleri ve Sahih-i Müslim Şerhindeki Metodu, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1989.
Mağribî, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahman, Mevâhibu’l- Celîl li Şerhi Muhatasari’l-Halîl, thk: Zekeriyya Umeyrât, Daru Alemi’l-Kütüb, Beyrut, 2003.
Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî, el-Hâvi’l-Kebîr, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
Merğinânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî, el-Hidâye Şerhu’l-Bidâyeti’l-Mübtedî, el-Mektebetu’l-İslâmî, Beyrut, ts.
Merdâvî, Alâuddîn Ebü’l-Hasan Ali b. Süleyman, el-İnsâf fî Ma’rifeti’r-Râcih mine’l-Hilâf, Daru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, Beyrut, h. 1419.
Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde, el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb, thk: Mahmûd Emîn en- Nevâvî, Daru’l-Kitabi’l-Arabî, ts.
Nefrâvî, Ahmed b. Ğanîm b. Salim, el-Fevâkihu’d-Devânî ‘alâ Risâleti İbn Ebî Zeydi’l- Kayravânî, thk: Rıza Ferhat, Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dînîyye, ts.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî, Sunenu’n-Nesâi’l-Kübrâ, Daru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut, 1991.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî, Tehzîbu’l-Esmâ ve’l-Luğât, Daru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrût, ts.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî,Ravdatu’t-Tâlibîn ve ‘Umdetu’l-Müftîn, el- Mektebu’l-İslâmî, Beyrut, h. 1405.
Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî,el-Mecmû’ Şerhu’l-Mühezzeb, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
Okuyucu, Nail, Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci, MUİFVY., İstanbul, 2015.
Öğüt, Salim “İhram”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 539-542.
Özen, Şükrü, “Müzenî”, DİA, 2006, XXXII, 246-247.
Özen, Şükrü, “İbn Süreyc”, DİA, 1999, XX, 363.
Râfiî, Abdülkerim b. Muhammed, Fethu’l-‘Azîz fî Şerhi’l-Vecîz, thk: Ali Muavvaz, Daru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1997.
Râzî, Ebû Hâtim Muhammed b. İdrîs b. Münzir, el-Cerh ve’t-Ta’dîl, thk: Abdurrahman b. Yahya, Dâiretu’l-Me’ârifi’l-Osmâniyye, 1952.
Sâvî, Ahmed b. Muhammed, Bulğatu’s-Sâlik li Akrabi’l-Mesâlik, thk: Muhammed Abdüsselam Şâhîn, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1995.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-Eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed, el-Mebsût, thk: Halil Muhyeddin, Daru’l-Fikr, Beyrut, 2000.
Sezgin, Fuat, Târîhu’t-Turâsi’l-‘Arabî, İdâretu’s-Sakafe ve’n-Neşr, Suudi Arabistan, 1983.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî, Tabâkâtu’ş-Şâfiîyyeti’l-Kübrâ, thk: Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Daru Hicr, h. 1413.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî, Ref’u’l-Hâcib ‘an Muhtasarı İbni’l- Hâcib, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, 1999.
Şeybânî, Ebû Abdillah Muhammed b. Hasan, el-Hucce ‘alâ Ehli’l-Medîne, thk: Mehdî Hasan Keylânî, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, h. 1403.
Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf, Tabâkâtu’l-Fukahâ, thk: İhsan Abbas, Daru’r-Râidi’l-‘Arabî, Beyrut, 1970.
Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf, el-Mühezzeb fî Fıkhi’l-İmâmi’ş-Şâfiî, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, ts.
Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf, et-Tenbîh fi’l-Fıkhi’ş-Şâfiî, thk: İmaduddin Ahmed Haydar, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, h. 1403.
Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, Muğni’l-Muhtâc ilâ Ma’rifeti Ma’âni Elfâzi’l- Minhâc, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb, el-İknâ’ fî Halli Elfâzi Ebî Şucâ’, thk: Ali Muhammed Muavvez, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004.
Şirvânî, Abdülhamîd b. Hüseyn, Havâşi’ş-Şirvânî ‘alâ Tuhfeti’l-Muhtâc, Daru’l-Fikr, Beyrut, ts.
Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa, Miftâhu’s-Sa‘adeti ve Misbâhu’s-Siyâdeti fî Mevdu‘ati’l- ‘Ulûm, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1985.
Yâfi’î, Ebû Muhammed Abdillah b. Es‘ad b. Alî b. Süleyman, Mirâtu’l-Cinân ve ‘İbretu’l-Yakzân, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrût, 1997.
Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed, Tâcu’l-‘Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, Daru’l-Hidâye, ts.
Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyeru A’lâmi’Nübelâ, thk: Şuayb el- Arnavût, Müessesetu’r-Risâle, Beyrut, 1993.
Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Târîhu’l-İslâm ve Vefeyâti’l-Meşâhîri ve’l- A’lâm, thk: Ömer Abdüsselam Tedmurî, Daru’l-Kitâbi’l-Arabî, Beyrut, 1987.
Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Tezkiretu’l-Huffâz, thk: Zekeriyya Umeyrât, Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1998.
Ziriklî, Hayruddîn, el-A’lâm, Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut, 2002.