Usûl Yazımında İki Farklı Yaklaşım Molla Hüsrev ve Fudayl Çelebi Örneği

Fıkıh usûlü/metodolojisi adıyla bir kanun ilminin inşası için yapılan ilk girişim Müslümanlar tarafından gerçekleştirilmiş ve erken dönemlerden itibaren bu alanda eserler telif edilmiştir. Söz konusu ilme tüm İslâm devletlerinin olduğu gibi Osmanlı Devleti âlimlerinin de katkıları olmuştur. Osmanlı âlimleri/fakihleri telif, şerh, hâşiye ve muhtasar olmak üzere fıkıh usûlü alanında birçok çalışma yapmışlardır. Molla Hüsrev ve Fudayl Çelebi de bu alanda kitap yazan Osmanlı âlimlerindendir. Molla Hüsrev (ö. 885/1480), Fatih Sultan Mehmed döneminde şeyhülislamlık yapmış, ilmiye teşkilatının kuruluş ve işleyişine önemli katkılar sunmuş kişilerden biridir. Sahn-ı Semân medreselerinin programını hazırlayanlar arasında bulunmasının yanında onun fıkıh ve fıkıh usulüne dair yazdığı eserler Osmanlı medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Ayrıca o, çalışmada eserini tahlil edeceğimiz Fudayl Çelebi (ö. 991/1583)’nin babası Zenbilli Ali Cemâlî Efendi (ö. 932/1526) dâhil olmak üzere birçok öğrenci yetiştirerek Osmanlı ilim dünyasının gelişmesinde etkili olmuştur. Molla Hüsrev’den yaklaşık bir asır sonra yaşamış olan Fudayl Çelebi, Osmanlı medreselerinde yetişmiş, uzun yıllar müderrislik yapmış ve Bağdat, Halep ve Mekke gibi önemli merkezlerde kadılık yapmış bir Osmanlı âlimidir. Eğitim hayatını Osmanlı medreselerinde geçirmiş olmasının ve müderrislik yapmasının doğal sonucu olarak Molla Hüsrev’in eserlerini okumuş ve okutmuştur. Ayrıca o, Molla Hüsrev gibi fıkıh ve fıkıh usûlüne dair yazdığı eserler ile İslâm hukuku alanına önemli katkı sunmuştur. Fudayl Çelebi’nin Âdâbü’l-evsıyâ ve ed- Damânât adlı eserleri hukuk tarihi açısından önemli bir dönüm noktası olan Mecelle’nin kaynakları arasında yerini almıştır. Fudayl Çelebi, çalışmada ele alınacak olan fıkıh usulü eserinde Molla Hüsrev’den oldukça etkilenmiştir. Bu etki eserin genelinde bariz şekilde görünmektedir. O, eserini ve bu esere yazdığı şerhi isimlendirirken dahi Molla Hüsrev’in kullandığı kavramı kullanmıştır. Bununla birlikte o, eserini yazarken yer yer Molla Hüsrev’e itiraz etmekte ve onu eleştirmektedir. O, Molla Hüsrev’i bazen selefi anlamamakla; onların yolundan nedensiz ayrılmakla eleştirmiş, bazen de verdiği bilgilerin eksik ve yetersiz olduğunu belirtmiştir. Ancak eleştirdiği yönleri olmasına rağmen Fudayl Çelebi’nin, Molla Hüsrev’in eserini daha mükemmel bir hale getirmeye gayret ettiği anlaşılmaktadır. O, tabiri caizse bu eseri önüne almış, konular arasında uyuma dikkat ederek yeniden tasnif edip, tanımlarını da eğitim ve öğretime daha elverişli hale getirmeye çalışmıştır. Bu çalışmada, Fudayl Çelebi’nin Molla Hüsrev’i hangi konularda eleştirdiği, onun farklı düşündüğü hususların neler olduğu ve hangi amaçla eserini kaleme aldığı ortaya konulmaya çalışılacaktır. Fudayl Çelebi’nin Molla Hüsrev’den farklı düşündüğü konular Tercihler, Kitabın Tertip ve Tasnifi ve Tanımlar olmak üzere üç başlıkta işlenecektir.

Two Different Approaches in Usul Writing Molla Husrev and Fudayl Celebi Example

The first attempt to build a law science, the so-called Fiqh methodology, was carried out by Muslims, and works from this field have been copyrighted from an early stage. The scholars of the Ottoman Empire, as well as all Islamic states, also contributed to this science. The Ottoman scholars had many works in the usul al-fiqh, including copyright, annotation, prosecution and concurrence. Molla Husrev and Fudayl Celebi are also the Ottoman scholars who wrote books in this field. Molla Husrev is one of the people who has been a shaykh al-Islamist during the reign of Sultan Mehmed the Conqueror and has made significant contributions to the establishment and functioning of the ilmiye organization. In addition to being among those who prepared the program of the Sahn-ı Semân madrasas, the works he wrote about the fiqh and the usul al-fiqh were taught as textbooks in the Ottoman madrasas. He also contributed to the development of the Ottoman science world by educating many students including Fudayl Celebi's father Zenbilli Ali Cemali Efendi. Fudayl Celebi, who lived about a century after Molla Husrev, read and teached the works of Molla Husrev as a natural result of his being a professor in Ottoman madrasahs for many years. Fudayl Celebi is an Ottoman scholar who has served as a judge in important centers such as Baghdad, Aleppo and Mecca. He, like Molla Husrev, contributed to the field of Islamic law with his works about law of fiqh and jurisprudence. His books Adab al-avsiya and al-Damanat, is one of the sources of Mecelle. Fudayl Celebi was very influenced by Molla Husrev in his own work, and this influence appears to be obvious throughout the work. He used Molla Husrev’s concept when he named his work and his commentary on it. He sometimes criticized Molla Husrev for not understanding the salaf, for leaving their path without reason, sometimes the information is incomplete and inadequate. However, despite his criticism, it is understood that Fudayl Celebi tried to make the work of Molla Husrev more perfect. He took it in front of this work, so to speak, tried to make the definitions more appropriate for education and training by reconsidering the harmony between the subjects. However, when he was writing his work, he objected to Molla Husrev and criticized him. In this study, it will be tried to determine what subjects Fudayl Celebi criticized Molla Husrev for, issues he thought different, and for what purpose he wrote his work. The topics which Fudayl Celebi thinks differently from Molla Husrev will be covered under three headings: Preferences, Classification and Classification of the Book and Definitions.

PDF

___

Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed, Keşfü’l-esrâr ʻan Usûli Fahri’l-İslâm el- Bezdevî, nşr. Abdullah Muhammed Ömer, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997.
Abdülkerim Zeydan, el-Vecîz fî usûli’l-fıkh, Müessesetü Kurtuba, yy. ts. Arı, M. Salih, “Osmanlılar’da Şeyhülislamlık Müessesesi”, Yüzüncü Yıl Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 1, sy. 1 (1994), s. 170-178.
Aslan, Nasi - Korkmaz, Ömer, “Osmanlı İlmiye Teşkilâtının Bozulmasına Dönük Bir Eleştiri: Sinobî Abdullah Ahdî Örneği”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 19 (2019), ss. 221-239.
Ayğan, Abdurrahim, Dürer Kitabı Çerçevesinde Molla Hüsrev’in Fıkhi Görüşleri, (Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi SBE), Ankara 2009.
Badır, Seyit, Molla Hüsrev ve Mirkâtü’l-vusûl Adlı Eserindeki Yöntemi, (Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi SBE), Rize 2013.
Büyük Haydar Efendi, Usûl-i Fıkıh Dersleri ve Merhum Büyük Haydar Efendi, der. Hacı Adil Bey, el-Mektebetü’l-Mahmûdiye, İstanbul ts.
Ceylan, Hadi Ensar, Molla Hüsrev’in Delâlet Anlayışı ve Fürû‘a Yansımaları, (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniv. SBE), Ankara 2011.
Debusi, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. İsa, Takvimü’l-edille fî usûli’l-fıkh, thk. Halil Muhyiddin Meys, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1421/2001.
Emîr Pâdişâh, Muhammed Emîn b. Mahmûd, Teysîrü’t-Tahrîr, I-IV, Dâru’l-Bâz, Mekke ts.
Gazâlî, Ebû Hamid Huccetülislam Muhammed b. Muhammed, el-Müstesfa min ilmi’l-usûl, thk. Muhammed Süleyman el-Aşkar, Müessesetü’r-risâle, Beyrut 1417/1997.
Dönmez, İbrahim Kâfî, “Beyân”, DİA, İstanbul 1992.
İpşirli, Mehmet, “İlmiye”, DİA, İstanbul 2000.
İpşirli, Mehmet, “Şeyhülislâm”, DİA, İstanbul 2010.
İzmirî, Süleyman b. Veli b. Resul el-Kırşehri Haşiyetü’l-Fazli’l-İzmirî ale’l-Mir’âti'l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vüsul, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1890.
Kaydu, Ekrem, “Osmanlı Devletinde Şeyhülislâmlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”, Atatürk Üniv. İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 2, Ankara 1977, s. 201-210.
Kılıç, Cihan, “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Kariyer Sistemi”, Turkish Academic Research Review (TARR), 3/1 (2018), s. 153-170.
Koca, Ferhat, “Has”, DİA, İstanbul 1997.
Koca, Ferhat, “Mefhum”, DİA, Ankara 2003.
Koca, Ferhat, Molla Hüsrev, TDV Yay., Ankara 2008.
Korkmaz, Ömer, Zenbillizade Fudayl Çelebi’nin Tenvî‘u’l-usûl Adlı Eserinin Tahkik ve Değerlendirilmesi, (Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi SBE), Adana 2014.
Molla Cîven, Ahmed b. Ebî Saîd b. Abdillâh (Ubeydillâh) el-Leknevî, Nûrü’l-envâr fî şerhi’l- Menâr (Keşfü’l-esrâr içinde), Bulak, Mısır 1316.
Molla Fenârî, Şemsüddîn Muhammed b. Hamza, Fusûlü’l-bedâiʻ fî usûli’ş-şerâiʻ, thk. Muhammed Huseyn Muhammed Hasen İsmâiʻîl, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 2006.
Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz b. Ali, Mir’âtü’l-usûl fî şerhi Mirkâti’l-vusûl, Matbaa-i Osmaniye, Dersaâdet (İstanbul) 1312.
Nesefi, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd, Keşfü’l-esrâr şerhi’l- musannef ale’l-Menâr, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts.
Özen, Şükrü, “Bir Mirasın Gölgesinde Velâ Tartışması: Müzellef Ahmed Efendi’nin Terekesi ve Ganîzâde Mehmed Nâdirî’nin Şeyhülislâma Mektubu”, Osmanlı Araştırmaları, İstanbul 2013, XLI, 71-124.
Özen, Şükrü, “Molla Hüsrev’in Velâ Meselesi ile İlgili Görüşünün Osmanlı İlim Muhitindeki Yansımaları”, Uluslararası Molla Hüsrev Sempozyumu (18-20 Kasım 2011 Bursa) - Bildiriler-, Bursa 2013, s. 325-393.
Özer, Hasan, “Molla Hüsrev’in er-Risâle fi’l-Velâ’sı, Molla Gürânî’nin Reddiyesi ve Molla Hüsrev’in Cevabı: Tahkikli Neşir”, İslâm Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2010, sy. 24, s. 173-207.
Pezdevî, Ebü’l-Usr Ali b. Muhammed, Usûlü’l-Bezdevî (Usûlü’l-Kerhî ile birlikte) Dâru Mîr Muhammed, Karaçi ts.
Sadruşşeria, Ubeydullah b. Mesud el-Mahbûbi el-Buhari el-Hanefi, et-Tavdîh fî halli gavâmidi’t-Tenkîh (Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavdîh içinde), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts.
Semerkandî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed, Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-‘ukûl, thk. M. Zekî Abdülber, Matâbi‘u’d-Devha’l-Hadîsiyye, Devha 1984, s.194-195.
Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl, el-Usûl, thk. Ebü’l-Vefa Efgani, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1414/1993.
Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn, Şerhu’t-Telvîh ʻale’t-Tavzîh li-metni’t-Tenkîh fî usûli’l-fıkh, thk. Zekeriyyâ Umeyrât, I-II, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1996.
Türker, Ömer, “Tarif”, DİA, İstanbul 2011.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1988.
Zekiyyüddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları: Usûlü’l-fıkh, (trc. İbrahim Kafi Dönmez), TDV Yay., Ankara 2004.