Osmanlı Kıbrısı’nda Para Vakfı Uygulamaları (1750-1800)

Gelişmiş bir vakıf sistemine sahip olan Osmanlı toplumu, kendisinden önceki İslâm toplumlarında bulunmayan bir vakıf çeşidi olan para vakıflarını (vakf-ı nükûd) ortaya çıkarmıştır. 15. yüzyılın ilk çeyreğine kadar uygulama örnekleri bulunan para vakıfları, 16. yüzyılın ortalarında bir meşruiyet tartışmasına konu olsa da Şeyhulislâm Ebussuûd Efendi tarafından 1548 yılında para vakfının cevazına dair fetva ve emir çıkartılmasıyla birlikte, tekrar meşru ve resmî bir statüye kavuşmuş ve Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar oldukça yaygın bir uygulama olarak mevcudiyetini devam ettirmiştir. Para vakıflarının Osmanlı toplumunun ekonomik kalkınmasında önemli bir rol oynadığı birçok araştırmacı tarafından ifade edilmiştir. Söz konusu vakıfların hayatiyet bulduğu yerlerden biri de 307 yıl Osmanlı hâkimiyetinde kalan Kıbrıs adasıdır. Adanın muhtelif dönemleri üzerine bazı araştırmalar vaki olsa da bu makalede ele alınacak olan 1750-1800 yılları arasında kurulan para vakıflarının nitelik ve niceliği henüz herhangi bir araştırmaya konu olmamıştır. Çalışmamız 1750 ile 1800 yılları arasını kapsayan 5 adet Kıbrıs kadı sicilinin taranması neticesinde ortaya çıkmıştır. Sözü edilen bu 5 defter, ilgili yılları kapsayan mevcut kadı sicillerinin tamamını oluşturmaktadır. Yapılan incelemede bu döneme ait 12 para vakfı kaydı tespit edilmiştir. İlgili belgeler ışığında bu dönemde para vakıflarını kimlerin ne amaçla kurduğu, bunların hangi meblağlara tekabül ettiği, vakıfların işletilmesinde herhangi bir yolsuzluğun meydana gelip gelmediği veya para vakıflarıyla ilgili hangi meselelerin mahkeme sicillerine yansıdığı gibi soruların cevabı aranmıştır.

Applications of Monetary Foundation in the Ottoman Cyprus (1750-1800)

The Ottoman society, which had an advanced foundation system, established money foundations (vakf-ı nükûd), which is a kind of foundation and not found in the Islamic societies before. The money foundations that began to gain widespread popularity in the Ottoman society in the first quarter of the 15th century were brought to a legitimate and official status by Şeyhulislâm Ebussuûd Efendi in 1548, with the fetwa and orders issued by the monetary foundation’s authorization, existed until the end of Ottoman Empire as a very common application even though they were subject to a legitimacy in the middle of the 16th century. It has been expressed by many researchers that Money Foundations played an important role in the economic development of the Ottoman society. One of the places of the foundations mentioned is the island of Cyprus, which had been under Ottoman rule for 307 years. Although some researches on the various periods of the island have been carried out, the quality and quantity of money foundations established between 1750 and 1800, which is the focus of this paper, have not yet been subject to any research. Our work has come to the light on the reviewing of 5 Cyprus qadi records covering between 1750 and 1800. These five registers constitute the whole of the existing books covering the relevant years. In the examination conducted, records of 12 money foundations belonging to this period were identified. In the light of the relevant documents, it has been focused on the questions such as who founded the money foundations and for what purpose in this period, how much they corresponded to, whether or not any corruption occurred in the operation of the foundations, what the role of women in such foundations was, and also on the relation of the foundations with the social and economic development in the related period.

PDF

___

Kıbrıs Kadı Sicilleri, 18, 19, 20, 21, 22 no’lu defterler.
Akgündüz, Ahmed, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1996.
-------------, Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2013.
Aslan, Nasi, “Osmanlı Toplumunda Para Vakıflarının Kurumsallaşmasında Rol Oynayan Faktörler”, Dini Araştırmalar, 1998, I, sy. 2, ss. 93-119.
Bilgin, Vejdi, Fakih ve Toplum Osmanlı’da Sosyal Yapı ve Fıkıh, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.
Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuki İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, I-VIII, Bilmen Yayınevi, İstanbul ty.,
Demiryürek, Mehmet, “Kıbrıs Hala Sultan Tekkesi Evkafı”, Osmanlı Döneminde Kıbrıs Vakıfları, (ed. Mehmet Mahfuz Söylemez), Yakın Doğu Üniversitesi, Lefkoşa 2017.
---------------, “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre Xvııı. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-ı Nükûd)” Turkish Studies, 2011, VI, sy. 1, ss. 965-984.
---------------, “Kıbrıs Şer’iye Sicillerine Göre Xıx. Yüzyılın İlk Yarısında Kıbrıs’ta Kurulan Para Vakıfları (Vakf-ı Nükûd)” Turkish Studies, 2009, IV, sy. 8, ss. 1015-1043.
Dumlu, Emrullah, “XVI. Yüzyıl Osmanlı Uleması Arasında Para Vakıfları Etrafında Cereyan Eden Tartışmalar (Ebussuûd, İbn Kemal- Çivizâde, Birgivî)”, İLTED, Erzurum 2015, sy. 44, ss. 303-337.
Düzenli, Pehlül, Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi ve Fetvaları, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2012.
----------------, Ma’rûzât Şeyhülislâm Ebussuûd Efendi, Klasik Yayınları, İstanbul 2013.
Erdoğan, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, Ensar Neşriyat, İstanbul 2005.
Gel, Mehmet, “Kanûnî’nin Para Vakfı Yasağını Kaldıran 1548 Tarihli “Hükm-i Şerîf”inin Yeni Bir Nüshası”, Gazi Akademik Bakış, IV, sy. 7, 2010, ss. 185-192.
Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, DİA, ILII, ss. 475-479.
Gürsoy, Çiğdem, Osmanlı’da Para Vakıflarının İşleyişi ve Muhasebe Uygulamaları, Davut Paşa Mahkemesi Para Vakıfları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2015.
Jennings, Ronald C., Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World, 1571-1640, New York Universty Press, New York 1993.
Kaya Süleyman ve dğr., “Muhasebe Kayıtları Işığında 18. Yüzyıl Para Vakıflarının Nakit İşletme Yöntemleri”, International Journal of Islamic Economics and Finance Studies, 2017, III, sy. 3, ss. 50-62.
Kaya, Süleyman, “Para Vakıflarının Nakit İşletme Yöntemleri”, Vakıf, Hukuk ve Toplum Seminer Bildirileri, Haz. Merve Akkuş Güvendi, Nisan 2013, Üsküdar, ss. 26-37.
Kurt, İsmail, Para Vakıfları Nazariyat ve Tatbikat, Ensar Neşriyat, İstanbul 1996.
-------------, “Kredi Kaynağı Olarak Para Vakıfları”, İslam Hukuku Açısından
Tarihten Günümüze Kredi ve Finans Yöntemleri Tartışmalı İlmi İhtisas Toplantısı, İstanbul, 08-09 Mayıs 2010, Çamlıca Sabahattin Zaim Kültür Merkezi, İstanbul 2011, ss. 315-339.
Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1994.
Mandaville, Jon E., “Faizli Dindarlık: Osmanlı İmparatorluğunda Para Vakfı Tartışması”, Çev. Fethi Gedikli, Türkiye Günlüğü, sy. 51, 1998, ss. 131-144.
Okur, Kaşif Hamdi, “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, IV, ss. 33-58.
Ömer Hilmi Efendi, Ahkâmü’l-Evkâf, Kıbrıs Vakıflar İdaresi, 2003 Lefkoşa.
Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları: Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, TTK Basımevi, Ankara 2003.
-------------, “The Legitimization Process of Cash Foundations: An Analysis of the Application of Islamic Law of Waqf in the Ottoman Society” İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2008, sy. 18, ss. 235-248.
-------------, “Kanûnî Dönemi Üsküdar Para Vakıfları”, Üsküdar Sempozyumu I, 23-25 Mayıs 2003, Bildiriler I, ed. Zekeriya Kurşun ve Dğr., İstanbul 2004, ss. 57-67.
Özkul, Ali Efdal, Kıbrıs’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi (1726-1750), Dipnot Yay., Ankara 2010.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I-III, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993.
eş-Şeybanî, Ebu Abdullah Ahmed b. Hanbel b.Hilal b. Esed, Müsned, thk. Şuayb el-Arnavut-Adil Murşid ve dğr., I-L, Müessesetü'r-Risale, 1. baskı, Beyrut 2001.
Şimşek, Mehmet, “Osmanlı Cemiyetinde Para Vakıfları Üzerinde Münakaşalar”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1986, XXVII, sy. 1, ss. 207-220.