Molla Gürânî ve El-Kevserü’l-Cârî Adlı Eserinde Hadis Şerh Metodu

Molla Gürânî’nin tam adı, Şemsuddin Ahmed b. İsmail b. Osman b. Muhammed el-Gürânî’dir. (ö. 893/1488). Gürânî’nin kendisinden nakledildiğine göre o, Diyarbakır yakınlarında bulunan Hiler köyünde doğmuştur. Gürânî, İslâm âleminin çeşitli yerlerinde ilmi araştırmalarda bulunmuş ve o zaman için ulaşabildiği kadarıyla İslâm âleminin önde gelen pek çok âliminden ders almıştır. Daha sonra Anadolu’ya geçmiş, Fatih Sultan Mehmed’e (ö. 886/1481) hocalık yapmış, İstanbul’un fethinde etkin rol almış ve ardından İstanbul’da ilimle meşgul olmuştur. Bununla beraber o, çeşitli idari görevlerde de bulunmuştur. Gürânî, çeşitli ilim dallarında çok sayıda ilmi eser yazmıştır. O, İslâm dininin temel iki kaynağı olan Kur’ân-ı Kerim ile Hz. Muhammed’in (s.a.v.) sünnetine son derece önem vermiş ve onların üzerinde çalışmalarda bulunmuştur. O, önce “Ğâyetü’l-Emânî fî Tefsîri’l-Kelâmi’r-Rabbânî” adlı bir tefsir yazmıştır. Onun, daha sonra Buhârî’nin “el-Câmiu’s-Sahih” adlı hadis kitabı üzerine yazmış olduğu “el-Kevserü’l-Cârî ilâ Riyâdi Ehâdîsi’l-Buhârî” adlı eseri, hadis alanında önemli bir yere sahip bulunmaktadır. Gürânî, hadis icazetini İbn Hacer el-Askalânî’den (ö. 852/1448) almıştır. O, bu kitabında hocası İbn Hacer’i tenkit etmiştir. Gürânî’nin tenkit ettiği diğer bir hadisçi de Buhârî’nin diğer bir şarihi olan Kirmânî’dir (ö. 787/1384). O, bu eserinde el-Câmiu’s-Sahih’i çeşitli yönlerden şerh etmiştir. Biz bu makalemizde, onun şerh ettiği hadislerden bazı örnekler ele alarak incelemeye çalışacağız. Ele aldığımız bu hadis örneklerini, Buhârî’nin diğer şerhlerini de göz önünde bulundurarak yorumlamaya çalışacağız.

Molla Guranî And Hadith Serh Method In His Work El-Kevserul-Cârî

The full name of Molla Gurani is Shamsuddin Ahmad b. Ismail b. Osman b. Muhammad al-Guranî (d. 893/1488). Based on Guranî’s own words, he was born in Hillier village near to Diyarbakır. Guranî made scientific research in various parts of the Islamic world and at that time received lessons from many leading Islamic scholars of the Islamic world. Later he passed Anatolia and started to teach Fatih Sultan Mehmed. He took an active role in the conquest of Istanbul where he later engaged in science. However, he was also involved in various administrative tasks. Gurani has written a large number of scientific works in various branches of science. There are two sources of the religion of Islam, the Quran, and the Holy Muhammed’s sunnah. He gave great importance and worked on them. At first he wrote a commentary that it is called “Ğâyetü’l-Emânî fî Tefsîri’l-Kelâmi’r-Rabbânî.” After that his masterpiece “el-Kevserü’l-Cârî ilâ Riyâdi Ehâdîsi’l-Buhârî” has an important place in the field of hadith. Guranî received his hadith ijazah from Ibn Hajar al-Ascalanî (d. 852/1448). He criticized his teacher, Ibn Hajar, in this book. Another hadith criticized by Guranî is Kirmanî, who is another commentator of Bukhari (d. 787/1384). He has commented in this book “el-Câmiu’s-Sahih” from various aspects. In this article, some examples from the hadiths that he describes are examined, and also the examples of these hadiths will be interpreted and taken into account, considering other interpretations of Bukhari.

PDF

___

AKALIN, Şükrü Haluk, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
ATEŞ, Ali Osman, Hadis Temelli Kalıp Yargılarda Kadın, Beyan Yayınları, İstanbul 2006.
AY, Mahmut, “Molla Gürânî’nin Gayetü’l-Emânîsi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, cilt: 9, sayı: 18, ss. 303-336, İstanbul 2011.
AYAZ, Kadir, Molla Gürânî ve el-Kevserü’l-Cârî ilâ Riyâdi Ehâdîsi’l-Buhârî, basılmamış doktora tezi, Nemettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2014.
– “Molla Gürânî’nin el-Kevserü’l-Cârî Adlı Şerhinde
Hadis İlimlerine Dair Kaynaklar”, Dini Araştırmalar Dergisi, cilt; 19, sayı; 48, ss. 153-178, Ankara 2016.
AYDINLI, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2012.
– “Ebû Zer el-Gıfârî”, DİA, ss. 266-269, İstanbul 1994.
AYNÎ, Bedruddin Ebî Muhammed Mahmud b. Ahmed (ö. 855/1451), Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Fikr, I-XVI, Beyrut 2002.
A’ZÂMÎ, Muhammed Mustafa, İlk Devir Hadis Edebiyatı, trc. Hulusi Yavuz, İz Yayıncılık, İstanbul 1993.
–Hadis Metodolojisi ve Edebiyatı, trc. Recep Çetintaş, İz Yayıncılık, İstanbul 2010.
BAĞÇİVAN, Mehmet, Kur’an Sünnet Bütünlüğünün Şer’i Delilleri, Yalova Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, Yıl: 1, Sayı: 1, ss. 131-147, Yalova 2015.
BİKÂÎ, Ebü’lHasen Bürhanüddin İbrahim b. Ömer b. Hasen er-Rubât erl-Hırbevî (ö. 885/1480), Unvânü’z-Zamân bi Terâcimi’ş-Şüyûh ve’l-Akrân, Köprülü kütüphanesi, no: 1119, varak: 6b vd.
BİLEN, Mehmet, İbn Hacer’in Buhârî Savunusu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2013.
BİLMEN, Ömer Nasûhî (ö. 1391/1971), Büyük Tefsir Tarihi, Bilmen Yayınevi, I-II, İstanbul 1974.
BİRIŞIK, Abdülhamid, “ Şerh” DİA, XXXVIII, ss. 558-559, İstanbul 2010.
– “Kur’an”, DİA, XXVI, ss. 383-388, Ankara 2002.
BROCKELMANN, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur (GAL), E. J. Brill, I-IV, Leiden, New York, Köln, 1996.
– Târîhu’l-Edebi’l-Arabî, trc. Mahmut Fehmi Hicâzî, nşr. el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitab, I-XVII, Mısır 1993.
– “Buhârî”, İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, II, ss. 771-773, İstanbul 1970.
BUHÂRÎ, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil (ö. 256/870), el-Câmiu’s-Sahîh, Şirketu Dari’l- Erkam b. Ebi’l- Erkam, Beyrut tsz.
BUHL, F, “Kur’an” İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, VI, ss. 995-1012, İstanbul 1979.
ÇAKAN, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, İFAV, İstanbul 2013.
ÇAKIN, Kamil, “Kuteybe b. Said”, DİA, XXVI, ss. 491-492, Ankara 2002.
CERRAHOĞLU, İsmail, Tefsir Usulü, Diyanet İşleri Balkanlığı Yayınları, Ankara 1985.
DEMİR, Ziya, Osmanlı Müfessirleri, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006.
DEMİRCİ, Selim, Molla Gürânî ve “el-Kevserü’l-Cârî” adlı Buhârî Şerhi, basılmamış Yüksek Lisans tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2009.
EBÛ DÂVÛD, Süleyman b. Eş’âs es-Sicistânî el-Ezdî (ö. 275/888), Sünenu Ebî Dâvud, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, el-Mektebetu’l-İslâmiyye, I-IV, İstanbul tsz.
EBÛ ZEHRA, Muhammed, Usûlu’l-Fıkh, Dâru’l-Fikri’l-Arabî, Kahire tsz.
EBU ZEHV, Muhammed, Hadis ve Hadisçiler, trc. Selman Başaran ve M. Ali Sönmez, Ensar Neşriyat, İstanbul 2007.
EFENDİOĞLU, Mehmet, “Şerh”, DİA, XXXVIII, ss. 559-560, İstanbul 2010.
ERDOĞAN, Mehmet, Akıl-Vahiy Dengesi Açısından Sünnet, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1995.
ERMAN, Uğur, “Molla Gürâni’nin Sünnî İtikadının Hadis Yorumuna Yansıması”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: IX, sayı: 19, ss. 133-147, Şırnak 2018.
ERUL, Bünyamin, Hz. Peygamber’in Bize Bıraktığ Miras "Kitab ve Sünnet" Bırakıldığını İfade Eden Rivayetlerin Tetkiki, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, cilt: VII, sayı: 1, ss. 9-34, Samsun 2007.
EVGİN, Abdulkadir, Hadislerde Hızır-Gayb İlişkisi, İlâhiyât, Ankara 2007.
– “Buhârî ve Müslim’in İlk Hadisleri ve ‘İlk Olma Gerekçeleri’ Hakkında Bir Araştırma”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IX, 39-67, Adana 2009.
EZHERÎ, Ebû Mansûr Muhammed bin Ahmed bin el-Ezher el-Herevî (ö. 370/980), Tehzîbu’l-Luğa, thk. Ahmed Abdurrahman Muhaymir, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I- XII, Beyrut 2004.
FAYDA, Mustafa, “Ömer”, DİA, XXXIV, ss. 44-51, İstanbul 2007.
GÜRÂNÎ, Şemsuddin Ahmed b. İsmail b. Osman b. Muhammed el- Gürânî (ö. 893/1488), “el-Kevserü’l-Cârî ilâ Riyâdi Ehâdîsi’l-Buhârî”, thk. Ahmed İzzu İnâye, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, I-XI, Beyrut 2008.
HALİL BİN AHMED, Ebû Abdirrahman el-Ferâhîdî (ö. 150/791), Kitabu’l-Ayn, thk. Abdülhamid Hendâvî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-IV, Beyrut 2003.
HATİBOĞLU, İbrahim, “Süfyan b. Üyeyne”, DİA, XXXVIII, ss. 28-29, İstanbul 2010.
HATTÂBÎ, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed (ö. 388/998), A‘lâmu’l-Hadis fî Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, thk. Muhammed b. Sa’d b. Abdirrahman, Merkezu İhyâi’t-Turâsi’l-İslâmî, I-III, Mekke 1988.
İBN HACER, Ahmed b. Ali el-Askalanî (ö. 852/1448) , Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, el-Mektebetu’l-Asriyye, I- XV, Beyrut 2005.
– Hedyu’s-Sârî Mukaddimetu Fethi’l-Bârî, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 2005.
– Tehzîbu’t-Tehzîb, thk. Mustafa Abdulkadir Ata, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-XII, Beyrut 1994.
– Takribü’t-Tehzîb, thk. Halil Me’mûn Şîhâ, Darü’l-Ma’rife, I-II, Beyrut 2001.
–Tağlîku’t-Ta’lîk alâ Sahîhi’l-Buhârî, thk. Hamid Abdullah el-Mullâvî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2011.
İBN HALDUN, Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddime, trc. Zakir Kadiri Ugan, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, I-III, İstanbul 1989.
İBN HANBEL, Ahmed b. Muhammed (ö. 241/855), Müsned, I-XXX, Beyrut tsz.
İBN HAYR, Ebû Bekr Muhammed b. Hayr b. ömer b. Halife el-Emevî el-İşbilî, (ö. 575/1179), Fihristu mâ Revâhu an Şuyûhihi mine’d-Devâvîni’l-Musannefe fî Durûbi’l-İlmi ve Envâi’l-Meârif, nşr. Franski Kudare Zeydin ve Hulian Ribera Terrago, Mektebetu’l-Hanci, Kahire 1997.
İBN SA’D, Ebû Abdillah Muhammed (ö. 230/844), et-Tabakâtü’l-
Kübra, Daru Sadr, I-VIII, Beyrut 2014.
İBN MÂCE, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (ö. 273/886), Sünen, Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şurekâuh, I-II, Mısır tsz.
İBN MANZÛR, Cemaluddin Muhammed b. Mukerrem (ö. 711/1311), Lisanu’l-Arap, Dâru’s-Sâdr, Fikr, I-XV, Beyrut 2014.
İBNU’S-SALAH, Ebû Amr Osman b. Abdirrahman eş-Şehrezûhrî,
Ulûmu’l-Hadis, thk. Nurettin Itr, Daru’l-Fikri’l-Muasir, Beyrut 1998. İBNÜ’L-CEZERÎ, Muhammed b. Muhammed, en-Neşr fî Kıraati’l-Aşr, thk. Muhammed Salim Muhaysin, Matbaatu Mustafa, Kahire tsz.
KANAR, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Derin Yayınları, İstanbul 2003.
KANDEMİR, M. Yaşar, “Alkame b. Vakkâs”, DİA, II, ss. 468, İstanbul 1989.
–“Hadis”, DİA, XV, ss. 27-64, İstanbul 1997.
KARAKAŞ, Ali, Hadis Oksidentalizmi ve Fuat Sezgin, Ensar Neşriyat, İstanbul 2017.
– Oksidentalizmde Etik Değerler, Sosyal Bilimler Araştırmalar Dergisi, cilt: 26, sayı: 13, ss. 175-200, Diyarbakır 2015.
KASTALÂNÎ, Şehâbuddin Ebu’l-Abbas Ahmed b. Muhammed (ö. 923/1517), İrşâdu’s-Sârî li Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-XV, Beyrut 2012.
KÂTİP ÇELEBİ, Mustafa b. Abdillah Hacı Halife (ö. 1068/1657), Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, trc. Rüştü Balcı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, I-V, İstanbul 2014.
KÂSIMÎ, Muhammed Cemâluddîn, Kavâidu’t-Tahdîs min Funûni Mustalahi’l-Hadîs, thk. Muhammed Behçet el-Baytar, Daru’n-Nefâis, Beyrut 1987.
KAVAKLI, Ali, İngiliz Oryantalist Nicholson’un Ortaya Çıkarıp Tanıttığı Tezkiretü’l-Evliyâ’ daki Tuhaflıklar, Eleştirel Bakış Dergisi, sayı: 1, ss. 8-22, Isparta 2016.
KİRMÂNÎ, Şemsuddin Muhammed b. Yusuf (ö. 787/1084), Şerhu’l-Kirmânî alâ Sahîhi’l-Buhârî, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, I-XII, Beyrut 2010.
KOÇYİĞİT, Talat, Hadis Terimleri Sözlüğü, Rehber Yayıncılık, Ankara 1992.
– Hadis Tarihi, Türkiye Diyânet Vakfı Yayınları, Ankara 2011.
KOYUNCU, Recep, “Molla Gürânî’nin (v. 893/1488) Ref’ul-Hitâm ‘an Vakfi Hamza ve Hişâm Adlı Risalesinin Tahkikli Neşr.”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 44, sayı: 44, ss. 149-192, Konya 2017.
LUVİS Ma’lûf el-Yesûî (ö. 1367/1947), el-Muncid fi’l-Luğati ve’l-A’lâm, Daru’l-Meşrik, Beyrut 1986.
MALİK, Ebû Abdillah b. Enes (ö. 845/1442), el-Muvatta’, Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, I-II, Beyrut tsz.
MÜNÂVÎ, Muhammed Abdurrauf, Feyzu’l-Kadîr Şerhu’l-Camii’s-Sağîr, Matbaatu Mustafa Muhammed, I-VI, Mısır 1938.
MÜSLİM, Ebu’l-Huseyn b. el-Haccâc el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî (ö. 261/874), Sahîhu Müslim, Daru İbn Hazm, Beyrut 1998.
NASIF, Mansûr Ali, et-Tâc el-Câmiu li’l-Usûl fî Ehâdîsi’r-Resûl, Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, I-V, Mısır 1961.
NEVEVÎ, Muhyiddin Ebû Zekeriya Yahya b. Şeref (ö. 676/1277), el-
Minhâc Şerhu Sahîh-i Müslimi’bni’l-Haccâc, thk. Rıdvan Câmi’ Rıdvân, el-
Mektebetu’s-Sakâfî li’n-Neşri ve’t-Tevzî’, I-XVIII, Kahire 2001.
–Tehzîbu’l-Esmâ ve’l-Luğât, Dâru’l-Feyhâi, I-III, Dımaşk 2006,
ÖZAFŞAR, Mehmet Emin, “Osmanlı Eğitim, Kültür ve Sanat Hayatında Hadis”, (ed. Hasan Celal Güzel ve diğerleri), Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, XI, ss. 356-369, Ankara 2002.
ÖZDEŞ, Talip, Kur’ân ve Cinsiyet Ayrımcılığı, Fecr Yayınları, Ankara 2005.
–Kur’ân ve Nesh Problemi, Fecr Yayınları, Ankara 2005.
ÖZKAN, Halit, “Yûsuf Efendizâde”, DİA, XXXXIV, ss. 41-42, İstanbul 2013.
SÂBÛNÎ, Muhammed Ali, eş-Şerhu’l-Muyesser li Sahîhi’l-Buhârî el-Musemma ed-Dureru ve’l-Leâlî bi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, el-Mektebetu’l-Asriyye, I-V, Beyrut 2014.
SALLÂBÎ, Ali Muhammed, Hz. Ömer, trc. Mehmet Akbaş, Ravza Yayınları, İstanbul 2016.
SANDIKÇI, Kemal, Sahîh-i Buhârî Üzerine yapılan Çalışmalar, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991.
SEYHAN, Ahmet Emin, Ebu’l-Hasan el-Harakânî’nin Sünnet Anlayışı, Hikmet Yurdu, Yıl: 7, cilt: 7, sayı: 13, ss. 101-126, Malatya 2014.
SEZGİN, M. Fuat, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, OTTO, Ankara 2012.
– Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî, trc. Mahmud Fehmi Hicâzî, el-Memleketu’l-Arabiyye es-Suûdiyye Vezâretu’t-Ta’lîmi’l-Âlî Camiatu’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, I-XII, Riyâd 1991.
SOFUOĞLU, Mehmet, Tefsîre Giriş, Çağrı Yayınları, İstanbul 1981.
SÂLİH, Subhi, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, trc. M. Yaşar Kandemir, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1986.
SUYÛTÎ, Abdürrahman Celalüddin, el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Şirketu Mektebe ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Mısır 1978.
ŞA’BÂN, Zekiyuddin, İslam Hukuk İlminin Esasları, trc. İbrahim Kâfi Dönmez, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1990.
ŞEVKÂNÎ, Muhammed b. Ali b. Muhammed, İrşâdu’l-Fuhûl, nşr. Ebû Mus’âb Muhammed Said el-Bedrî, Beyrut 1992.
TAŞKÖPRÜZADE, Ahmet Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm, trc. Kemaleddin Muhammed Efendi, İstanbul 1313.
TATLI, Bekir, “İsmail Sadik Kemal’in Âsâr-i Kemâl’deki Hadisçiliği”, Dini Araştırmalar Dergisi, XVIII, ss. 45-65, Ankara 2015.
TİRMİZÎ, Ebû İsa Muhammed b. İsa (ö. 279/892), el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Ahmed
Muhammed Şakir, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, I-V, Beyrut tsz.
TOBAY, Ahmed, Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmi ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri, M. U. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1991.
TOKSARI, Ali, Teşrii Değer Açısından Sünnetin Konumu, Bilimname, cilt: XXVII, sayı: 2, ss. 9-24, Kayseri 2014.
TURGUT, Ali, Tefsir Usûlü ve Kaynakları, İFAV, İstanbul 1991.
TÜRCAN, Zişan, Hadis Şerh Geleneği, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2011.
YAŞAROĞLU, M. Kamil, “Molla Gürânî”, DİA, ss. 248-250, İstanbul 2005.
YILDIRIM, Celal, İlâhi Hikmetler Büyük Sevaplar, Uysal Kitabevi, Konya 1992.
YILDIZ, Sakıp, Fatih’in Hocası Molla Gürânî ve Tefsiri, Sahaflar Kitap Sarayı, İstanbul, tsz.
– “Molla Gürânî ve İstanbul Fethindeki Rolü”, Atatürk Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 3, cilt: 1-2, ss. 127-131, Erzurum 1979.
YILMAZ, Muhammet, İbn Hacer’in Hocaları Bağlamında Kadın Hadisçiler, Araştırma Yayınları, Ankara 2008.
YÜCEL, Ahmet, Abdullah b. Zübeyr”, DİA, XVIII, ss. 357, İstanbul 1998.
ZEBİDÎ, Ebü’l-Abbas Zeynüddin Ahmed b. Ahmed b. Abdillatif b. Ebî Bekr el-Yemenî eş-Şercî (ö. 893/1488), Sahih-i Buhârî Muhtasarı ve Tecrid-i Sarih Tercemesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, I-XII, Ankara 1970.
ZEHEBÎ, Ebû Abdillah Şemsuddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, (ö. 748/1348), Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ, thk. Şuayb el-Arnavut ve Me’mûn Sağırcî, Muessesetu’r-Risale, I-XXX, Beyrut 2014.
ZEHEBÎ, Muhammed Hüseyn, et-Tefsîr ve’l-Mufessirûn, Dâru’l-Erkâm, Beyrut tsz.
ZERKEŞÎ, Bedruddin, el-Burhan fi Ulumi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebu’l- Fadl İbrahim, Mısır 1957.
ZERKANÎ, Muhammed Abdülazim, Menâhilü’l-İrfân fî Ülûmi’l-Kur’ân, Darü’l-Fikr, Beyrut 1996.
ZEYDÂN, Abdulkerim, el-Vecîz fî Usûli’l-Fıkh, el-Mektebtü’l-İslamiyyeİstanbul 1979.
ZEYDÂN, Abdulkerim ve Abdulkahhar Davud Abdullah, Ulûmu’l-Hadîs, Müessesetü’r-Risâle, Dımeşk 2011.