Din ve Coğrafya İlişkisi: Şemsü'd-Din es-Semerkandî ve İbn Haldûn’un Yedi İklim Anlayışlarının Karşılaştırmalı Analizi

Bireyin yaşadığı yer ve mekânla ilişkisi onun fiziksel özelliklerini etkilediği gibi sosyal ve kültürel hayatına da yön vermektedir. İslam âlimleri bu çerçevede yaşanan bölge/fiziki coğrafya-insan ilişkisine dair birçok eser ve fikir ortaya koymuşlardır. Bu açıklamaların en değerli olanlarından biri de hiç şüphesiz “Yedi İklim” fikridir. Dünyayı yaşanılabilir/meskûn yerler/bölgeler açısından sınıflandırmayı ifade eden bu yaklaşım insan-âlem diyalektiğinin kavranılmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Müslüman coğrafyacıların dünya merkezli evren modeli üzerine kurulu Batlamyus’un eserlerine ulaşmalarının bir sonucu olarak ortaya çıkan “Yedi İklim” nazariyesi, beraberinde beşeri/sosyal coğrafyanın unsurlarını barındıran kapsamlı bir anlayışı da doğurmuştur. Bu yaklaşımda medeniyetin/ümranın kurulmasında coğrafi ve iklimsel şartların oynadığı rolün ne seviyede olduğu tartışılmıştır. Ancak gelişen teknoloji ile coğrafi şartların toplumlar üzerindeki tahakkümü büyük ölçüde kırılmış görünmektedir. Bu durum özgürlük ve sorumluluk ilişkisi noktasında kader algımızın da değişmesine yol açabilmektedir. Çalışmamızda bu anlayışı Muhammed b. Eşref es-Semerkandî’nin İlmü'l-Ȃfȃk ve'l-Enfüs kelam eseri ve İbn Haldûn’un, Kitâb’ül-İber adlı umumi tarihe dair eserine giriş mahiyetinde yazdığı ve çoğu zaman müstakil bir eser olarak telakki edilen Mukaddime adlı eserleri üzerinden değerlendirmeye çalışacağız. Ayrıca bu çalışma ile İslam âlimlerinin coğrafya ve insan konusunda nasıl bir yaklaşım sergilediklerini göstermeye ve Semerkandî özelinde Allah-âlem ilişkisi açısından tabiatın ve tabiata bağlı yaşamın ortaya çıkışındaki bilinçli tasarımı da aktarmaya gayret edeceğiz. Diğer yönden ise İbn Haldûn’un, olayları bir coğrafi bakış açısı yöntemi olan bütüncül yaklaşım ile nasıl izah etmiş olduğunu ve kendisinden asırlar sonra meydana gelen modern coğrafyaya nasıl bir katkı sunmuş olduğunu anlatmaya çalışacağız. Makalemiz genel anlamda zikrettiğimiz iki âlimin anlayışlarının benzer ve farklı yönlerinin izahını da içerisinde barındıracaktır. Sonuçta ise iklimin/coğrafyanın insana olan etkisinin cebri/fatalist bir muhtevaya sahip olup olmadığını İbn Haldûn’un determinist coğrafi fikri ve Semerkandî’nin, imanî ve ahlakî bir sorumluluk olduğunu düşündüğü, marifetullah anlayışı üzerinden karşılaştırarak irdeleyeceğiz., “coğrafya kader midir?” sözünün İbn Haldûn’a aidiyeti sorunu ve insan fiilleri açısından değerlendirilmesini de yapacağız.

Relation Between Religion And Geography: Shamsuddin Es-Samarqandi And Ibn Khaldûn's Analysis Of Seven Climate Approaches

The relationship of the individual with the place/location where he lives affects his physical life as well as his cultural and social life. In this aspect, lots of work and ideas have been done about the relationship of physics, geography, and humankind by the Islamic scholars.The most valuable of these explanations in terms of classical geography is undoubtedly the idea of seven climates. This approach refering to the classification of the world in terms of habitable/inhabited places/regions has made significant contributions to the understanding of the human-universe dialectic. Seven climate theories- emerging as a result of the Muslim geographers reaching the works of Ptolemy, and being based on a world-centered universe model- led to a comprehensive understanding to include elements of human/social geography. In the aforementioned approach, the role of geographical and climatic conditions in the establishment of civilization/prosperity is discussed. However, the domination of geographical conditions on societies seems to have been largely broken by developing technology. This situation might lead to a change in our perception of fate in terms of the relationship between freedom and responsibility. In the present study, we will try to evaluate this understanding through Muhammad b. Ashraf al-Samarqandi's works entitled Ilmu'l-afaq ve'l-Anfus and Ibn Khaldûn’s works named Muqaddimah written as introductory for his work about general history and is mostly used as an independent work. In addition, this study will shed light on the approach of Islamic scholars about human beings and geography, and convey the conscious design of nature and nature based life in terms of the relationship between Allah and the universe in the context of Samarqandi’s views. On the other hand, it will try to explain how Ibn Khaldûn explains the events with a holistic approach which is a geographical point of view method and how he makes a contribution to the modern geography that occurs after centuries. This article will contain the explanations of similar and different aspects of understanding of the two scholars who are generally mentioned. As a result, it will find out the answer for whether the influence of climate/geography on human beings has a penal/fatalist content by comparing Ibn Khaldûn's deterministic geographical idea and Samarqandi’s understanding of marifatullah who thought that it is related to faith and moral responsibility. In the end, the question of whether or not the quotation “Is geography fate?” belongs to Ibn Khaldun and its evaluation in view of human actions will be answered. In this current study, speech analysis and comparison method have been used.

PDF

___

Abdülcebbâr, Kâdî, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, çev. İlyas Çelebi, TYEKB, II, İstanbul, 2013.
Abdülhamid, İrfan, “Cebriyye”, DİA, c. 7, Ankara 1993, s. 205-208.
Ağarı, Murat “Irak ve Belh Coğrafya Ekolleri ve İlk Temsilcileri: İbn Hurdazbih, Ya’kubî Ve İstahrî”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 2007, Sayı 34, s. 169-191.
_____________, “İslâm Coğrafyacılarında Yedi İklim Anlayışı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, sayı: 47, cilt: 2, s. 195-214.
Ahmad, S. Maqbul, “Coğrafya”, DİA, İstanbul, 1993, VIII, s. 50-62,
Ak, Mahmut, “İklim”, DİA, İstanbul, 2000, XXII, s. 28-30.
Arslan, Ahmet, İbn-i Haldûn, Vadi Yayınları, Ankara, 1997.
Atasoy, Emin, Genel Coğrafya, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa, 2010.
Bağcı, H. Musa, İnsanın Kaderi, Ankara Okulu, Ankara, 2013.
Belge, Rauf, “Bir Beşeri Coğrafyacı Olarak İbn Haldûn”, MÜSBE (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2016.
____________,“İbn Haldûn’da Coğrafi Determinizm”, Akademik Bakış Dergisi, 2016, sayı: 57, s. 439-467.
Cürcânî, Seyyid Şerif, Şerhu'l-Mevâkıf, çev. Ömer Türker, TYEKB, II, İstanbul, 2015.
Düzgün, Şaban Ali, “Kader’i Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkânı”, Kelam Araştırmaları, 2013, 11:2, s.1-10
Doğanay, Hayati-Sever, Ramazan, Genel ve Fizikî Coğrafya, Pegem Akademi, Ankara, 2016.
Eş’ârî, Ebu’l-Hasan, el-İbane an Usuli’d-Diyane (Dinin İnanç İlkeleri), çev. Mustafa Çevik, İlahiyat Yayınları, Ankara, 2005.
____________,el-Lüma, çev. K. Aslan Mavil-H. Yağıl Mavil, İz yayıncılık, İstanbul 2017.
Gates,Warren E., “The Spread Of Ibn Khaldûn's Ideas On Clımate And Culture”, Journal of the History of Ideas (JSTOR), 1967, vol. 28, n. 3, ss. 415-422.
Güler, İlhami, Allah’ın Ahlâkîliği Sorunu, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2000.
Harputi, Abdullatif, “Astronomi ve Din”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, Ankara, 1974, sayı: 8, cilt: 6, s. 343-361.
Harold, M. Elliott “Mental Maps and Ethnocentrism: Geographic Characterizations In The Past”, Journal of Geography, 1979, vol. 78, n. 7, s. 250-265.
Al-Hassani, Salim T. S., “Astronomi Aletleri”, 1001 İcat Dünyamızda İslam Mirası içinde, ed. Salim T. S. Al-Hassani, çev. Salih Tahir, Foundation for Science, İstanbul, 2010.
Kramers, J. H. “Coğrafya ve Ticaret”, çev. Murat Ağarı, İslami Araştırmalar Dergisi, 2003, cilt: 16, Sayı: 4, s. 678-687.
Coğrafya”, MEB, III, İstanbul, 1979, s. 202-220.
İbn Haldûn, Mukaddime, çev. Halil Kendir, İstanbul, 2004.
İbn Haldûn, Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2007.
İhvân-i Safâ, Resâil-i İhvânu's-Safâ, Dar Sader, II, Beyrut, 1957.
İbn Sînâ, Kitabü-ş Şifa;el-Asâru'l Ulviyyeve's-Süfliyye, Haydarabad Devlet Üniversitesi, no:26, Hindistan, V, ty.
____________, Sema ve Alem, çev. M. Macit- H. Kuşlu, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2014.
İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râgıb, el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, thk. Safvân Adnân Dâvudî, Dımaşk: Dârü'l-Kalem, 1992.
Karagöz, Nail, “İnsanın Fiilleri”, Kelam III içinde, ed. İ. Şık-N. Karagöz, Gece Kitaplığı, Ankara, 2017.
Kızılçelik, Sezgin, “Sosyolojide Coğrafyacı Görüşler: İbni Haldun, Montesquie”, Sosyoloji ve Coğrafya içinde, haz. Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, Türk Sosyolojisi Araştırmaları, İstanbul, 2006, ss. 138-155.
Kriesel, Karl Marcus “Montesquieu: Possibilistic Political Geographer”, Annals of the Association of American Geographers (JSTOR), 1968, vol. 58, n. 3, s. 557-574.
Mesûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Hüseyin, Mürûc ez-Zeheb ve Me’âdinü’l-Cevher, haz. Kamil Hasan Meri’, Daru’l-Nemuzeciyye, II, Beyrut, 2005.
Mâturîdî, Ebu Mansur Muhammed, Kitabü’t-Tevhid, çev. Bekir Topaloğlu, İSAM Yayınları, Ankara, 2002.
Montesquieu, Charles Louis De Secondat, Kanunların Ruhu Üzerine, çev. Fehmi Baldaş, Hiperlink Yayınları, İstanbul, 2015.
Nasr, Seyyid Hüseyin, İslam ve Bilim, çev. İlhan Kutluer, İnsan Yayınları, İstanbul, 2006.
Nesefî, Ebu’l-Muin, Bahrü’l-Kelam, çev. Ramazan Biçer, Gelenek, İstanbul 2010.
Okşar, Yusuf “Muhammed B. Eşref Semsüddin Es-Semerkandî’nin Astronomi Anlayışı ve Kevnî Ayetler Bağlamında Tefsir Metodu”, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2017, sayı:14, cilt: 40, s. 423-444.
Özcan, Hanifi, İbn Haldûn’da Din-Felsefe İlişkisi, (Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003).
Özçağlar, Ali, Coğrafyaya Giriş, Hilmi Usta Matbaacılık, Ankara, 2001.
Râzî, Tefsir-i Kebir, çev. S. Yıldırım- L. Cebeci, Akçağ Yayınları, XXI, Ankara, 1988. Semerkanî, Muhammed b. Eşref, İlmü’l-Ȃfȃk ve’l-Enfüs, Süleymaniye Kütüphanesi Laleli 2432/3.
_________, Bursa İnebey Yazma Eserler Kütüphanesi, Hüseyin Çelebi, no. 756.
_________, İran Kütübhane-i Meclis-i Şura-i Milli, no. 1384
_________, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı O.E. 629.
_________, es-Saha’ifü’l-İlahiyye, Tah. Ahmed Abdurrahman eş-Şerif,
Mektebetü’l-Fellah, Kuveyt 1985.
Sezgin, Fuat, İslam’da Bilim ve Teknik, çev. Abdurrahman Aliy, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, III, İstanbul, 2008.
Şehristani, Milel ve Nihal, çev. Mustafa Öz, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2011.
Şeriati, Ali, İnsanın Dört Zindanı, çev. Hüseyin Hatemi, İşaret Yayınları, İstanbul, 1997.
Şık, İsmail, Takdir Olgusu Kaza Algısı Yazgı Yanılgısı, Gece Kitaplığı, Ankara 2018.
Turgut, Ali Kürşat, “İbn Haldûn Felsefesinde Tabiat-İnsan İlişkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2013, sayı: 31, cilt: 2, s. 173-190.
______________, “İbn Nefîs’te İnsanın Zihinsel Tekâmülü”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010.
Üçışık, Süheyla- Demirci, Ali,”21. Yüzyılda Çağdaş Coğrafya Bilimi ve Temel Unsurları”, Marmara Coğrafya Dergisi, İstanbul, 2002, sayı: 5, s.124-133.
Ülken H. Z. - Fındıkoğlu Z. F., İbn Haldûn, Kanaat Kitabevi, İstanbul,1940.
Yeğen, Ceren, “Annales Okulu, Marc Bloch ve “Tarih Savunusu: Veya Tarihçilik Mesleği” Yapıtı Üzerinden Bloch’un Tarih Anlayışı” Abant Kültürel Araştırmalar Dergisi, 2016, sayı: 1, cilt: 1, s. 25-39.
http://t24.com.tr/k24/yazi/erkan-irmak-cografya,1351 (Erişim Tarihi:03.10.2018)
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/772/9848.pdf (Erişim Tarihi:05.10.2018)
http://dsozen.com/docs/Eski_Yunan_Uygarligi%27nda_Astronomi.pdf (Erişim Tarihi: 05.10.2018)