Helâl ve Haramlarla İlgili Kaide ve İlkeler

İslâm’da, şer’î hükümlerin önemli bir kısmını helâl ve haramlar oluşturur. Zira inanç ve ahlâka dair mevzuların yanında fıkhın alt bölümlerini oluşturan ibadetler, muameleler ve cezalara dair pek çok yasak getirilmiştir. Dolayısıyla helâl ve haramın temel mantığı kavranmadan ve bu konuda geçerli olan ilke ve prensipler bilinmeden, şeriatın doğru bilinip anlaşılması mümkün olmadığı gibi, ortaya çıkan güncel problemler hakkında isabetli hükümlerin verilmesi de mümkün olmayacaktır. Bunun önemli bir sebebi, helâl ve haramlarla ilgili kâidelerin, kanuna karşı hile, hükümlerin kaynakları, vesile ve maksatlar, ihti-yat, şüphe, niyet, zarar, maslahat, zaruret ve taabbudîlik gibi fıkhın temel ko-nularıyla olan yakın ilişkisidir. Bu makalede, helâl ve haram hükümlerine hâkim olan başlıca küllî kâide ve prensipler ele alınmıştır. Bu makalede ele alınan kâide ve prensipler şunlardır: Helâl ve haram kılma yetkisi Allah’a aittir; eşyada asıl olan ibahadır; menfaatlerde helâllik, zararlarda ise haramlık asıl-dır; haramı meşru göstermek için hileye başvurmak da haramdır; harama götüren vesileler de haramdır; harama düşmemek için şüpheli şeyler terke-dilmelidir; helal ve haram bir arada bulunduğunda haramlık yönü tercih edilir; iyi niyet haramları mubah kılmaz; zaruretler haramları mubah kılar; haramlar-da taabbudilik (haram kılınan fiillerin sırf Allah emrettiği için terkedilmesi) esastır; helal dairesi harama ihtiyaç bırakmayacak kadar geniştir. Helâl ve haramlarla ilgili kâide ve prensipler istikra yöntemiyle, yani bu konudaki hü-kümlere bütüncül bir bakışla çıkarılmıştır. Dolayısıyla söz konusu kâide ve prensipleri burada sayılanlarla sınırlı görmek doğru değildir. Bu konuda yapı-lacak daha geniş ve derin çalışmalarla elbette yeni bir kısım kâidelerin çıka-rılması mümkün olacaktır. Fakat görebildiğimiz kadarıyla kavaid kitaplarının konuyla ilgili ele aldıkları başlıca kâideler bunlardan ibarettir.

Legal Maxims and Basic Principles Regarding Halals and Harams

Halals and harams form a substantial part of Islamic Sha-ri’a. Accordingly, Islamic Shari’a has introduced a whole host of obli-gations and prohibitions not only about issues regarding belief and morality but also about subsections of Islamic jurisprudence such as worship, proper conduct, and punishments. As a result, without grasping the underlying logic about halal and haram and knowing fundamental tenets and principles regarding this issue, it would be impossible to have a proper understanding of current issues and reach at verdicts about them. This can be attributed to the close relationship between principles regarding halal and haram, infringe-ment of the law, the sources of verdicts, motives and purposes, pru-dence, doubt, intent, loss, beneficence (maslahah), necessity, doing what God commands (taabbudî). Given all these, this article deals with the essential principles concerning halal and haram. The bases and principles that are addressed in this article are: Halal (lawful-ness) and haram (illicit) power belongs to Allah; the default position on things are that it is lawful; in the benefits, lawfulness: in harms, unlawful (forbidden by religion, haram) is the norm; it is also forbid-den to resort to cheating to legitimize the haram; opportunities that lead to haram are also haram; suspicious things must be abandoned to avoid haram; when halal and haram are together the illicit side of it is preferred; good intentions don't make the harams allowable; necessities do make the harams allowable; in harams, belonging to (the abandonment of forbidden acts just because Allah has ordered them) is the norm; halal circle is wide enough to leave no need for haram. The rules and principles regarding halal and haram were taken with a totalitarian approach, meaning the provisions in this regard have been taken in a holistic view. So it is not right to see that the rules and principles are limited to the ones listed here. With wider and deeper work to be done in this regard, it is of course pos-sible to come up with new assumptions. But, as far as we can see, these are the main assumptions that the regulation books deal with.

PDF

___

Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb Arnavut. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1999.
Ali Haydar Efendi. Dürerü’l-hukkâm şerhu mecelleti’l-ahkâm. çev. Fehmi el-Hüseynî. Beyrut: Dâru’l-cîl, 2003.
Bâhuseyn, Yakub b. Abdilvehhâb. el-Mufassal fi’l-kavâidi’l-fıkhiyye. Riyâd: Dâru’t-tedmuriyye, 2011.
Baktır, Mustafa. İslâm Hukukunda Zaruret Hali. Ankara: Akçağ Yayınları.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübrâ. Haydarabad: Dâiretü'l-maârifi'l-Osmaniyye, 1344.
Buharî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahih. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
Burhânî, Muhammed Hişâm. Seddü’z-zerâi’ fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Dimeşk: Dâru’l-fikr, 1995.
Bûtî, Said Ramazan. Davâbitu’l-maslaha fi’ş-şeriati’l-İslâmiyye. Beyrut: Mües-sesetü’r-risâle, 1982.
Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Abdüsselam Muham-med Ali Şâhin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul, Paradigma Yayınları, 1999.
Cürcânî, Ali b. Muhammed es-Seyyid eş-Şerif. Ta’rifât. thk. İbrahim el-Ebyârî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1405; Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983.
Çelebi, İlyas. “Hüsün-Kubuh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 59-63. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Darakutnî, Ebû’l-Hüseyn Ali b. Ömer. Sünen. thk. Abdullah Hâşim el-Yemânî. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1966.
Dönmez, İbrahim Kâfi. “Sedd-i Zerâi’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 36: 277-282. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistanî. Sünenü Ebî Dâvud. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-Arabî.
Ebû Zehre, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-fikri’l-Arabî.
Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. Marmara Üniversi-tesi İstanbul: İlahiyat Vakfı Yay., 4. baskı, 2000.
Erdoğan, Mehmet v.dğr. İslâm İlmihali. İstanbul: Marmara İlahiyat Vakfı, 2006.
Fahruddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl. Müessesetü’r-risâle, 1997.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-mâ’rife.
Gazzî, Muhammed Sıddıkî b. Ahmed. Mevsûatü’l-kavâidi’l-fıkhiyye. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2003.
Hâkim en-Nisâburî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ala’s-Sahihayn. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
Hammâd, Nezih. el-Mevâddü’l-muharreme ve’n-necisât fi’l-gızâi ve’d-devâi beyne’n-nazariyyeti ve’t-tatbîk. Dimeşk: Dâru’l-kalem, 2. baskı, 2011.
İbn Abdisselâm, İzzüddin Abdülaziz b. Abdisselam b. Ebi’l-Kasım b. Hasan. Kavâidü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. thk. Mahmud b. et-Telâmîd eş-Şenkîtî. Beyrut: Dâru’l-ma’rife.
İbn Âşûr, Muhammed Tâhir b. Âşûr. İslâm Hukuk Felsefesi. çev. Vecdi Akyüz ve Mehmet Erdoğan. İstanbul: Rağbet Yay., 2006.
İbn Kayyim el-Cevziyye. İ’lâmü’l-muvakiîn an Rabbi’l-âlemîn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1991.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid el-Kazvinî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Beyrut: Dâru’l-fikr.
İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru sâdır.
İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed. el-Eşbâh ve’n-nezâir. thk. Abdülkerim el-Fudaylî. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 2003.
İbn Recep el-Hanbelî, Abdurrahman b. Ahmed b. Receb. Câmiu’l-ulûm ve’l-hikem. Beyrut: Dâru’l-ma’rife.
İsfehânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Dımeşk: Dâru’l-kalem, 1412.
İsnevî, Cemâlüddin Abdurrahman. Nihâyetu’s-sûl şerhu Minhâci’l-vusûl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999.
Kahraman, Abdullah. “Gıda Ürünlerinde Helâl ve Haramı Belirleme Yöntemi”. C. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 16 (1): 458-478. 2012.
Kahraman, Abdullah. “İslâm’da Helâl ve Haramın Yeri ve Fıkıh Usulü Açısın-dan Temellendirilmesi”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2012, sy. 20, s. 43-69.
Karadâvî, Yusuf. el-Halâl ve’l-harâm fi’l-İslâm. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 5. baskı, 1994.
Karafî, Ahmed b. İdris b. Abdirrahim. Envâru’l-burûk fî envâi’l-furûk. thk. Halil el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
Karafî, Ahmed b. İdris b. Abdirrahim. Şerhu tenkîhi’l-fusûl. Şeriketü’t-tıbâati’l-fenniyeti’l-müttehide, 1973.
Karaman, Hayrettin. Günlük Hayatımızda Helâller ve Haramlar. İstanbul: İz Yayıncılık, 2000.
Kızılkaya, Necmettin. “Hanefi Mezhebinde Kavâid İlmi ve Gelişimi”. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, 2011.
Köse, Saffet. “İslâm Hukukunda Kanuna Karşı Hile”. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1993.
Musa, Kâmil. Ahkâmu’l-et’ime fi’l-İslâm. Beyrut: Müessesetü'r-risâle, 1986.
Muhammed, Cemil. Nazariyyetü’d-darûreti’ş-şer’iyye hudûduhâ ve davâbituhâ. Dâru’l-vefâ, 1988.
Musa, Yahya. “el-Kavâidu’l-fıkhiyye fi’ctimâil’halâli ve’l-haram ve ta’tbîkatuhâ’l-muâsıra”. Doktora Tezi, el-Câmiatu’l-Ürdüniyye, 2004.
Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Neysâbûrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî.
Müttakî, Alâuddin Ali b. Hüsamüddin. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâli ve’l-ahvâl. thk. Bekrî Hayyânî. Müessesetü’r-risâle, 5. baskı, 1981.
Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettah Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-metbûati’l-İslâmiyye, 1986.
Pala, Ali İhsan. İslâm Hukukunda İhtiyat İlkesi. Ankara: Fecr Yayınları, 2009.
Rıza, Muhammed Reşid. Tefsiru’l-menâr. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-âmmeti li’l-kütüb, 1990.
Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed. Kitâbu’l-mebsût. Beyrut: Dâru’l-ma’rife.
Seyyid, Mehmet. Medhal. Latinize: Selçuk Camcı. İzmir: Yeni Akademi Yayın-ları, 2010.
Suyûtî, Celâlüddin b. Ebî Bekr. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403.
Sübkî, Tacuddîn Abdülvehhab b. Ali b. Abdülkâfî. el-İbhâc fî şerhi’l-minhâc alâ minhâci’l-vusûl ilâ ilmi’l-vusûl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1404.
Şafiî, Muhammed b. İdris. el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, 1393.
Şâtıbî, İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-Muvâfakât. thk. Ebu Ubeyde Meş-hur b. Hasan Âli Süleyman. Dâru İbn Affân, 1997.
Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta’lilü’l-ahkâm. Beyrut: Dâru’n-nehdati’l-Arabiyye, 1981.
Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmiu’s-sahîh süneni’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî.
Tûfî, Necmüddin Ebu’r-Rabi’ Süleyman b. Abdilkavî b. Kerim. Şerhu muhtasa-ri’r-ravda. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1987.
Uğur, Seyyit Mehmet. “Fıkıh Usulünde Haram Kavramı”. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2009.
Zebidî, Murtaza Muhammed b. Muhammed. Tâcü'l-arûs min cevâhiri’l-kâmus. thk. Abdülhalim Tahâvî. Kuvety: et-Türâsü’l-Arabî, 2001.
Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdullah. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Dâru’l-kütüb, 1994.
Zerkeşî, Bedrüddin Muhammed b. Abdullah. el-Mensûr fi’l-kavâid, thk. Teysir Fâik Ahmed Muhammed. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye.
Zeydan, Abdülkerim. “İslâm Hukukunda Zaruret Hali”. çev. Hayrettin Kara-man. İslâm’ın Işığında Günün Meseleleri içinde. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
Zuhayli, Vehbe. Ahkâmu’l-mevâddi’n-necise ve’l-muharreme. Dimeşk: Dâru’l-mektebî, 1997.
Zuhayli, Vehbe. Nazariyyetü’d-darûreti’ş-şer’iyye mukâranetün maa’l-kanûni’l-vad’iyyi. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1982.