Bazı İman Konuları Bağlamında İbnü’l-Müneyyir’in Zemahşerî’ye Yönelik Eleştirileri

Yazmış olduğu tefsirle (el-Keşşâf) İslam dünyasında bir çığır açmış olan Zemahşerî (ö. 538/1144), Kur’an’ın edebi vechesini yansıtma hususunda pek çok kişinin takdirini kazanmakla birlikte, taşıdığı iʽtizalî fikirleri ayetlerin yoru-muna katmak itibariyle de birtakım eleştirilere maruz kalmıştır. Onu en güçlü ve sistemli şekilde tenkit eden simaların başında ise İbnü’l-Müneyyir (ö. 683/1284) gelmiştir. İbnü’l-Müneyyir, büyük bir şöhrete sahip olan Zemahşerî tefsirinin, ona göre içinde yer alan zararlı iʽtizalî fikirlere karşı insanları ikaz etmek amacıyla bir eser (el-İntisâf) kaleme almıştır. İbnü’l-Müneyyir bu ese-rinde onu diğer bir kısım itikadi meselelerin dışında imanla ilgili bazı konular üzerinden de eleştirmiştir. Bu manada imanın tanımı, amelle ilişkisi ve büyük günah sahibi kişinin konumu gibi meselelerle alakalı olarak ona tenkitler yö-neltmiştir. İmanın tasdikten ibaret olduğunu, amelin imandan bir cüz olmadığı-nı ve ister tövbe etsin ister etmesin büyük günah sahibi müminin ya doğrudan ya da sonuç itibariyle cennete gideceğini savunan İbnü’l-Müneyyir, tasdik ve ikrar dışında ameli de imanın bir unsuru gören ve tövbe etmeden ölen günah-kar kişinin mümin olmayıp ahirette ebedi azaba müstahak olacağını ileri süren Zemahşerî’yi eleştirmiştir. Muʽtezilî fikirlere sahip olan Zemahşerî’yi, Eşʽarî bir anlayış üzerinden tenkit eden İbnü’l-Müneyyir, kendi görüşlerini ispat etmek-ten ziyade, onun düşüncelerinin yanlışlığına ve kullandığı delillerin geçersizli-ğine dikkat çekmiştir. Zemahşerî’nin ayetlerin zahiri itibariyle taşıdığı anlamla-rın kendi görüşünü teyit ettiğini düşündüğü yerlerde yaptığı yorumların onu gayesine ulaştırmayacağını savunan İbnü’l-Müneyyir, aksi türdeki ayetlere dair yaptığı tefsirlerde ise onu gereksiz yere ilahi kelamı tevil etmek ve kendi itikadi görüşüne halel gelmemesi adına başka yerlerde uyguladığı kuralları uygulamamakla tenkit etmiştir. Kimi zaman mensubu bulunduğu Ehl-i Sünnet düşüncesinin iman konusuyla ilgili savunduğu görüşlere dair kanıtlar da zikre-den müellif, ayrıca Muʽtezilî yaklaşımın yanlışlığını ispat sadedinde, iki mez-hebin bazı hususlardaki ortak kabullerinden hareketle kendi görüşünü teyit edecek sonuçlara ulaşmaya çalışmıştır.

Criticism of Ibn Al-Munayyer to Zamakhshari in the Context of the Subjects of Faith

Zamakhshari (ö. 538/1144), who has opened a new era in the Islamic world with the commentary (al-Kashshâf) that he has written, alt-hough has earned the appreciation of many people in reflecting the literary direction of the Qur'an, he has been subjected to a number of criticisms in order to incorporate his iʽtizal ideas into the interpretation of the verses. Ibn al-Munayyer (ö. 683/1284) is at the head of those who criticize him in the most powerful and systematic manner. Ibn al-Munayyer has written a work (al-Intisâf) to warn people against Zamakhshari's commentary, which had a great reputation, against the harmful iʽtizal ideas of it, according to him. In this work Ibn al-Munayyer criticized him on some subjects related to faith other than some other beliefs. In this sense, Ibn al-Munayyer directed criti-cism to him about the definition of faith, its relation with the deeds, and the position of the great sinner. Ibn al-Munayyer, who advocates that faith is merely a confirmation, that the deed is not a part of the faith and that the great sinful believer whether he repents or not, will go to heaven either di-rectly or as a result, criticized Zamakhshari, who, apart from approval and confession, believed that deed was an element of faith and that the sinner who died without repentance is not a believer but will be endowed with eter-nal punishment in the Hereafter. Ibn al-Munayyer, who criticizes Za-makhsheri, who has Muʽtazilite ideas, through an understanding of Ashʽari, he has drawn attention to the inaccuracy of his thoughts and the invalidity of the evidence he used, rather than proving his own views. Ibn al-Munayyer, who argues that the interpretations made by Zamahshari in places where he thinks that the meanings of the verses are supported by his own view, will not lead him to his goal, in the commentaries he made about the other kinds of verses, criticized him with unnecessary references of the verses to other meanings and not to apply the rules he has applied elsewhere in order not to harm his own belief. From time to time, the writer who conveys the proofs of the opinions of the Ahl-i Sunnah thought, he is affiliated with regarding the subject of faith, in addition, at the time of proving the error of the Muʽtazilite approach, has tried to reach conclusions to support his own views. acting on the common acceptance of the two sects on some issues.

___

  • Beyhaki, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali, el-Câmi' li-şuabi'l-iman, thk. Abdülali Abdülhamid Hamid, I-XIV, Riyad: Mektebetü’r- Rüşd, 1423/2003.
  • Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed , Envarü't-tenzil ve esrarü't-te'vil, idâd ve takdim: Muhammed Abdurrahman el-Maraşlı, I-V, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs’i-Arabî, ty.
  • el-Buhârî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiü’s-sahîh Sahîhu’l-Buhârî, I-VIII, İs-tanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
  • Cerrahoğlu, İsmail, Tefsir Tarihi, I-II, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın-ları, 1988.
  • Cürcânî, Seyyid Şerif, Hâşiye ale’l-Keşşâf (zeyl), Beyrut: byy., ty.
  • Çarperdî, Ebü’l-Mekârim Fahrüddîn Ahmed b. el-Hasen b. Yûsuf , Hâşiyetü tefsîri’l-Keşşâf, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, no 3378.
  • Dağ, Mehmet, “Zemahşerî Özelinde Kur’an’ın Mutezilî Yorumuna Eleştiriler - Ekmelüddîn Bâbertî Örneği”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi] [İİFD] [EAÜİFD], sayı: 40, 2013, ss. 67-91.
  • Dereli, M. Vehbi, “İbnü’l-Müneyyir’in Zemahşerî’ye Yönelik Dil Eksenli Eleştiri-lerinin Değerlendirilmesi”, Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim], 2011, cilt: XI, sayı: 1, ss. 97-114.
  • Endelüsi, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân Endelüsî Ebû Hayyân, Tefsirü'l-Bahri'l-muhit, thk. ve tlk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz, I-VIII, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
  • el-Eş'ari, Ebü'l-Hasan, Makalatü'l-İslâmiyyin ve ihtilafü'l-musallin, thk. Mu-hammed Muhyiddin Abdülhamid, I-II, Kahire: Mektebetü'n-Nehda’l-Mısriyye, 1950.
  • el-Ğâmidî, Salih b. Garamullah, el-Mesâilü’l-i‛tizâliyye fî tefsîri’l-Keşşâf li’z-Zemahşerî fî zav‛i mâ verade fî kitâbi’l-İntisâf “Arz ve Nakd”, i‛dâd: Salih b. Garamullah el-Ğâmidî, I-II, Cidde: Dârü’l-Endelüs, 1418/1998.
  • el-Hayyat, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahim b. Muhammed b. Osman Kitabü’l-İntisar ve'r-red ala İbni'r-Ravendi el-mülhid, thk. H.S.. Nyberg, Kahire: Mek-tebetü’d-Dâri’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1993.
  • el-Hindi, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân Müttaki, Kenzu’l-Ummâl fî süneni'l-akvâl ve'l-ef'âl, nşr. Bekri Hayyani, Saffet Sakka, 5. Bs., I-XVIII, Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1985/1405.
  • el-Irâkî, Alemüddîn, Muhtasaru’l-İntisâf mine’l-Keşşâf, thk. İbrahim Ahmed İbrahim Ali, Yüksek lisans tezi, Câmiatu Sohag, Muhakkık’a ait tez, ty.
  • İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsüddin Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr, Vefeyâtü’l-a‛yân ve ebnâu ebnâi’z-zamân, thk. İhsan Abbas, I-VIII, Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
  • İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed, Hâdi'l-ervâh ila bilâdi'l-efrâh, thk. Zâid b. Ahmed en-Neşîrî, I-II, Mekke: Dâru Alemi’l-Fevaid, ty.
  • İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalim, el-İmân, thk. Muhammed Nasıruddin el-Elbani, Beyrut: Mektebü’l-İslâmî, 1416/1996.
  • İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalim, Mecmûu fetâvâ, cemʽ ve tertib: Abdur-rahman b. Muhammed b. el-Kâsım, I-XXXVII, Medine: Mecmau’l-Melik Fahd, 1425/2004.
  • İbnü'l-Müneyyir, Ebü'l-Abbas Nasırüddin Ahmed b. Muhammed, el-İntisâf fîmâ tedammenehü’l-Keşşâf mine’l-i’tizâl, tlk. Halil Me’mun Şeyha, 3. Bs., Beyrut: Dâru’l-Marife, 1430/2009.
  • İbnü'l-Müneyyir, Ebü'l-Abbas Nasırüddin Ahmed b. Muhammed, el-Mesâilü’l-i‛tizâliyye fî tefsîri’l-Keşşâf li’z-Zemahşerî fî zav‛i mâ verade fî kitâbi’l-İntisâf “Arz ve Nakd” içinde, i‛dâd: Salih b. Garamullah el-Ğâmidî, I-II, Cidde: Dârü’l-Endelüs, 1418/1998.
  • İbnü'l-Müneyyir, Ebü'l-Abbas Nasırüddin Ahmed b. Muhammed, el-Mütevârî alâ ebvâbi’l-Buhârî, thk. ve tlk. Ali Hasen Ali Abdülhamid, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, Amman: Dâru Ammar, 1411/1990.
  • İbnü'l-Müneyyir, Ebü'l-Abbas Nasırüddin Ahmed b. Muhammed, et-Teysîru’l-acîb fî tefsîri’l-garîb, thk. Süleyman Mollaibrahimoğlu, Doktora tezi, MÜSBE, içinde tahkikli metin, 1990.
  • Kâdî Abdülcebbâr, b. Ahmed, Şerhu usûli’l-hamse, tlk. Ahmed b. el-Hüseyin b. Ebî Hâşim, thk. Abdülkerim Osman, 3. Bs., Kahire: Mektebetü Vehbe, 1416/1996.
  • Kâdî Abdülcebbâr b. Ahmed, Müteşâbihü’l-Kur’an, thk. Ahmed Muhammed Zerzûr, I-II, Kahire: Dâru’t-Türâs, ty.
  • el-Ḳazvīnī, Ömer b. Abdurrahman, el-Keşf an Muşkilāti’l-Keşşāf (Yazma), Manisa İl Halk Kütüphanesi, no 4368/1.
  • Kifayat Ullah, M.A. “al-Kashshāf: al-Zamakhshari’s (d. 538/1144) Muʻtazılıte Exegesıs of the Qurʼān”, Yüksek lisans tezi, Arts and Sciences of Ge-orgetown University, 2013.
  • Maşalı, Mehmet Emin, “Tefsirde Ehl-i Sünnet Savunması: İbnü’l-Müneyyir Örneği”, Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim], cilt: 5, sayı: 3, 2005, ss. 61-89.
  • Müslim, b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, el-Câmiü’s-Sahîh, I-III, İstanbul: Çağrı Yayın-ları, 1981.
  • en-Nesefî, Ebü'l-Muin, Kitabü’t-temhid li kavaidi’t-tevhid, thk. Habibullah Ha-san Ahmed, Kahire: Dârü't-Tıbaati'l-Muhammediyye, 1986.
  • Özek, Ali, “el-Keşşâf”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul: TDV Yay., 2002, XXV, 329-330.
  • Öztürk, Mustafa-Mertoğlu, Mehmet Suat, “Zemahşerî”, TDV İslâm Ansiklope-disi (DİA), İstanbul: TDV Yay., 2013, XXXXIV, 235-238.
  • er-Râzî, Ebû Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer Fahreddin Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî, I-XXXII, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
  • es-Sâbûnî, Ebû Muhammed Nuruddîn, Kitabü’l-bidâye mine’l-kifâye fi’l-hidâye fi usuli’d-din, thk. Fethullah Huleyf, Kahire: Dâru’l-Maarif, 1969.
  • Şehristânî, Ebü'l-Feth, el-Milel ve'n-nihal, thk. Ali Mühenna, Ali Hasan Faûr, I-II, Beyrut: Dâru’l-Marife, 1414/1993.
  • Şeyha, Halil Me’mun, (Ebü'l-Kasım Carullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed Zemahşerî, el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vucühi’t-te’vîl içindeki mukaddime), tlk. Halil Me’mun Şeyha, 3. Bs., Beyrut: Dâru’l-Marife, 1430/2009.