BİLÂD-I ŞAM’DA DEPREM: KUDÜS, 30 EKİM 1759, SAAT 03.45

1759 yılında Şam ve Sayda eyaletinde meydana gelen depremler bölge ahalisi için uzun süredir karşılaşmadıkları felaketler zincirinin bir halkasıydı. Kıtlık, kuraklık, depremler hayat pahalılığı ve akabinde 1760 yılından sonra meydana gelen veba salgını bölgedeki Müslüman ve gayrimüslimlerin nazarında kendilerine gönderilen bir azap olarak algılanmıştır. 1759 yılında bir ay arayla meydana gelen iki büyük deprem pek çok köyün yok olmasına ve şehirlerdeki kamu binaları başta olmak üzere evlerin yıkılmasına neden olmuştu. Bu felaketleri yaşayanlar ise o günlerde eline aldıkları divitlerinin mürekkebini bu sefer deprem için sarf etmiştir. Deprem sonrası Osmanlı Devleti’nin yenileme çalışmaları dâhilindeki yazışmalar ve kayıtlar ile dönem tanıklarının izlenimleri bu çalışmanın çerçevesini oluşturmaktadır. Bu bağlamda hasarın boyutları ve halkın tepkileri Kudüs, Sayda ve Şam şehirlerine odaklanılarak tasvir edilmiştir.

Earthquake in Syria: Jerusalem, October 30, 1759, 03:45 AM

The earthquakes that occurred in Damascus and Sidon province in 1759were parts of serial disasters that the locals had not encountered for a longtime. Famine, drought, earthquakes, the rising cost of living, and the plagueepidemic in 1760 were perceived as a torment sent by God to the Muslimsand non-Muslims in the region. Two major earthquakes in 1759 led to thedestruction of many villages and the collapse of public buildings, especiallyin cities. The scholars of the period who witnessed these disasters devoted afew pages to the earthquakes in question. The testimonies of the witnessesof the period regarding the earthquake of 1759 as well as the followingrenovation efforts of the Ottoman Empire are the main subjects of thisstudy. The scale of the damage and the reactions of the people are depictedby focusing on Jerusalem, Damascus, and Sidon.

PDF

___

T.C. Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Ali Emiri, Sultan III. Mustafa (AE.SMST.III), 131-10196, 355-28436.
Ali Emiri, Sultan I. Mahmud (AE.SMHD.I), 89-6047.
Cevdet, Askeriye, 647-27201; Belediye, 58-2873; Dâhiliye, 154/7657; 24-1181; 233-11626-1- 2-3; Evkâf, 37-1823; 42-2070; Maliye, 712-29081.
Bâb-ı Defteri, Baş Muhasebe Defterleri (D.BŞM.d), 3559; Baş Muhasebe Bina Eminliği Defterleri (D.BŞM.BNE.d), 15920.
Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi Dımaşk (Şam) Şer’iyye Sicili: DŞS.155.
Müessesetu İhyâi’t-Türâs ve’l-Buhûsi’l-İslâmiyye: Filistin Vakıflar Bakanlığı Ebu Dis Arşivi Kudüs Şer’iyye Sicili KŞS.243.
“Le Tremblement de Terre de Seyde en 1759”, Revue de L'histoire des Colonies Françaises: Société d'histoire des Colonies Françaises, Quinzième Année 1er Trimestre, Bibliothèque Nationale de France, Paris, (1927), s. 591-594.
Aktepe, Münir, Şem’dâni-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi Târihi: Mür’i’t -Tevârih, Cilt 2A, İstanbul 1978.
Çelik, Yüksel, Murat Uluskan, Davut Hut, Mühimme Defterlerinde (1750-1778) Kudüs, Cilt 5, İstanbul 2020.
el-Hallâk, Şeyh Ahmet el-Bedirî, Berber Bedirî’nin Günlüğü:Osmanlı Taşra Hayatına İlişkin Olaylar (1741-1762), (çev. Hasan Yüksel), Ankara 2015.
el-Murâdî, Ebi’l-Fazl Muhammed Halil bin Ali, Silkü’d-Durâr fî A’yâni’l-Karni’s-Sânî Aşar, Cilt 1-4, Beyrut 1988.
Hamîdî el-İmâdî Ali b. İbrahim b. Abdurrahman el-Dimaşkî, Risaletü’l-Havkale fi’z-Zelzele, Konya Yusuf Ağa Yazma Eser Kütüphanesi, No. 42 Yu 393/2. vr. 29-31.
Hurî Mihail Burayk, Vesâikü Tarihiyye li’l-Kursî el-Melekî el-Antakî: Târihü’ş-Şam (1720-1782), Lübnan 1930.
İbn Kennân, Muhammed, Yevmiyâtün Şâmiyye ve Hüve et-Târîhü’l-Müsemma bihi el-Havâdisü’lYevmiyye min Târîh Ehade Aşara ve Elf ve Mie, thk. Ekrem Hasan el-Ulebî, Dimaşk 1994.
Mehmet Hâkim Efendi, Hâkim Efendi Tarihi (Osmanlı Tarihi 1166-1180/1752-1766), Cilt 2, Haz. Tahir Güngör, Ed. Ziya Yılmazer, İstanbul 2019.
Russell, Patrick, “An Account of the Late Earthquakes in Syria: in a Letter from Dr. Patrick Russell, to his Brother, Alexander Russell, M. D. F. R. S”, Philosophical Transactions (1683-1775), 51, (1759-1760), s. 529-534.
Teşrifatçı Mehmed Âkif Bey, Târîhi Cülûs-ı Sultan Mustafa Han-ı Sâlis, Sultan Üçüncü Mustafa Tarihi (İnceleme ve Tıpkıbasım), Haz. Erhan Afyoncu, İstanbul 2012.
Akın, Lemi, “İlk Müstakil Deprem Kitabı: Risâle-i Zelzele”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 44/44, (2011), s. 1-81.
Ambraaseys, N. N. ve Muawia Barazangi, “The 1759 Earthquake in the Beka Valley: Implications for the Earthquake Hazars Assessment in the Eastern Mediterranean Region”, Journal of Geophysical Research, 94/B4, (1989), s. 4007-4013.
Ambraseys, N. N. ve C. F. Finkel, Türkiye’de ve Komşu Bölgelerde Sismik Etkinlikler: Bir Tarihsel İnceleme, 1500-1800, (çev. M. Umur Koçak), Ankara 2006.
Arslantaş, Nuh, “Zelzele”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 44, İstanbul 2013, s. 227-231. Ayalon, Yaron, Natural Disasters in the Ottoman Empire: Plague, Famine, and Other Misfortunes, New York 2015.
Ayalon, Yaron, “Famines, Earthquakes, Plagues: Natural Disasters in Ottoman Syria in the Writings of Visitors”, Osmanlı Araştırmaları, 32, (2008), s. 223-247.
Ayalon, Yaron, “Ottoman Urban Privacy in Light of Disaster Recovery”, IJMES, 43, (2011), s. 513-528.
Beydilli, Kemal, “Mustafa III”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 31, İstanbul 2006, s. 280-283.
Bilgin, Orhan, “Gökmenzâde’nin İşâret-nümâ Adlı Deprem Risalesi”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 1/2, (2010), s. 1-32.
Dolu, Alaattin, Osmanlı Kudüs’ü: Kent Kimliği, Nüfuz ve Meşruiyet 1703-1789, İstanbul 2020.
Emecen, Feridun, “Zâhir el-Ömer”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 44, İstanbul 2013, s. 90-91.
Erken, Adil, XVIII. Yüzyıl Osmanlı Şam Valilerinin Emirü’l-Hacc Olarak Hizmetleri, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sos. Bil. Ens. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Afyon 2017.
Ertaş, M. Yaşar, “1759 Şam Depremi’nde Büyük Hasar Gören Emeviye, Selimiye ve Süleymaniye Camilerinin Onarımı”, Ortadoğu’da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslar Arası Bilgi Şöleni Bildirileri, Cilt 1, Haz. Şebnem Ercebeci ve Aysu Şimşek-Canpolat, Ankara 2001, s. 241-250.
Grehan, James, Everyday Life: Consumer Culture in the 18th Century Damascus, Washington 2007.
Gülsoy, Ersin, “Sayda”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 36, İstanbul 2009, s. 209-210.
Hazai, GY., “Osmanlı Tarihinde Doğal Afetlerin Rolü Hakkında Birkaç Görüş”, Osmanlı İmpratorluğu’nda Doğal Afetler, Ed. Elizabeth Zachariadou, İstanbul 2001, s. 3-5. İpşirli, Mehmet, “Cerde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 7, İstanbul 1993, s. 392-393.
Koltuk, Nuran vd., Osmanlı Belgelerinde Halep, Ed. M.Taner Koltuk, İstanbul 2018. Köse, Ali ve Talip Küçükcan, Deprem ve Din: Marmara Depremi Üzerine Psiko-Sosyolojik Bir İnceleme, İstanbul 2006.
Lewis, Norman N., “Baalbek Before and After the Earthquake of 1759: The Drawings of James Bruce”, The Journal of the Council for British Research in the Levant, 31/1, (1999), s. 242-245.
Marcus, Abraham, Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri: Halep, (çev. Mehmet Emin Baş), İstanbul 2014.
Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), (çev. Serap Yılmaz), İstanbul 2011.
Salamon, Amos, Thomas Rockwell, Steven N. Ward, Emanuela Guidoboni ve Alberto Comastri, “Tsunami Hazard Evaluation of the Eastern Mediterranean: Historical Analysis and Selected Modeling”, Bulletin of the Seismological Society of America, 97/3, (2007), s. 705-724.
Samıkıran, Oğuzhan, Osmanlı İdaresinde Şam (1750-1800), Fırat Üniversitesi, Sos. Bil. Ens., Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elazığ 2013.
Sarıcaoğlu, Fikret, “Osman III”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 33, İstanbul 2007, s. 456-459.
Sbeinati, Mohamed Reda, Ryad Darawcheh, Mikhail Mouty, “The Historical Earthquakes of Syria: An Analysis of Large and Moderate Earthquakes from 1365 B.C. to 1900 A.D”, Annals of Geophysics, 48/3, (2006), s. 347-435.
Singer, Amy, Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler, (çev. Sema Bulutsuz), İstanbul 1996.
Süzgün, Mürüvet, Hâmid El-İmâdî’nin Risalelerinin İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2006.
Yavaş, Doğan, “Mescid-i Aksâ ve Kubbetü’s-Sahre Tamirleri”, İnsanlığın Kırmızı Çizgisi: Kudüs, Ed. Mefail Hızlı vd., Bursa 2019, s. 176-200.
Van Leeuwen, Richard, Bir Osmanlı Şehri: Şam, Vakıflar ve Şehir, (çev. H. Ebru Aksoy), İstanbul 2012.
Vogt, Jean, “Osmanlı Topraklarında Tarih Boyunca Depremsellik: Batılı Kaynaklardan ve Tanıkların İfadelerinden Örnekler”, Osmanlı İmpratorluğu’nda Doğal Afetler, (çev. Gül Çağalı Güven ve Saadet Öztürk), Ed. Elizabeth Zachariadou, İstanbul 2001, s. 13- 71.
Volney, M. C. F., Travels Through Syria and Egypt in the years 1783, 1784, and 1785, Volume 2, London 1788.
Zachariadou, Elizabeth, “Doğal Afetler: Fırsat Anları”, Osmanlı İmpratorluğu’nda Doğal Afetler, Ed. Elizabeth Zachariadou, İstanbul 2001, s. 6-10.