ZAZA TARİHİ NASIL YAZILABİLİR? TARİHYAZIM VE KAYNAKLAR ÜZERİNE BİR YÖNTEM DENEMESİ

Anadolu’nun tarihî topluluklarından biri olan Zazalar, bugün büyük kısmı Doğu Anadolu’da yerleşik olmakla birlikte Türkiye’nin birçok büyük şehrine ve Avrupa’nın çeşitli ülkelerine göçmüş birkaç milyon nüfuslarıyla görünür olmaya başlamışlardır. Zazaların en ayırt edici özellikleri konuştukları dil olan Zazacadır. Yüzyıllardır yaşadıkları coğrafyaya dillerinin ve kültürlerinin izlerini yansıtmışlardır. 19. yüzyıla kadar pek bilinmeden kalan bu topluluk, ulaşım ağlarının yaygınlaşması ile iletişim araçlarının gelişmesi, modernizmin etkisiyle kentleşme olgusunun egemen yaşam biçimine dönüşmesiyle birlikte kendileri dışındaki dünya tarafından tanındılar. Zazaların kendilerini tanıma ve tanımlama isteği bir süredir merak uyandıran bir konu olmuştur. Bu meraka rağmen Zazaların tarihleri ve günümüze ulaşıncaya kadar devam eden kültürel geçmişleri yeteri kadar bilinmemektedir. Bu çalışmada, şimdiye değin ilmî yöntemlerle, sistematik ve bütüncül bir şekilde yazılmamış olan Zaza tarihinin nasıl ve hangi kaynaklarla yazılabileceği üzerinde durulmuştur. Böylece tarihçilikteki gelişmeler paralelinde teorik ve ampirik bir Zaza tarih yazımı haritası çizilmek istenmiştir.

How to Write History of Zaza? An Attempt on Historiography and Sources

The Zazas are one of the historical communities of Anatolia. Although themajority of the Zazas live in the eastern Anatolia, they have started to bevisible today with population of several million who have migrated tovarious countries in Europe and largest city of Turkey's. The mostdistinctive feature of the Zazas is their language, called Zazakî. They havetransmitted their language and culture to the geography they have lived forcenturies. The Zazas, which remained as negligible community until the 19thcentury, was recognized by the world outside themselves, with the influenceof modernism, the spread of transportation networks, the development of communication tools and the transformation of urbanization into thedominant lifestyle. The Zazas' desire to know and define themselves hasbeen an engaging subject for a time. Despite this curiosity, the history of theZazas and their cultural past that continues until today are not known. Inthis study, it is focused on how and through which sources the history ofZazas, which has not been written in a holistic way and systematic until now,can be written with scientific methods. Thus, it was aimed to draw atheoretical and empirical Zaza historiographical map on the axis ofcontemporary developments in scholarship.

___

  • Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi BEO. 3640/272999.
  • MF. MKT. 662/20.
  • ML. VRD. TMT. d. 13359.
  • MŞH. SAİD. 162/31/ Lef 1; 246/33/ Lef 1.
  • MVL. 599/65.
  • NFS. d. 27662.
  • TT. d.. no. 64, 200.
  • TKGM, TT. d. no. 95, 96, 151, 155.
  • DH. SAİD. d. 107/377-1.
  • DH. MKT.1362/69; DH, EUM. MTK. 60/5-6.
  • 1550 Tarihli Çabakçur Livası: Nüfus ve İskân, haz. M. Mahfuz Söylemez-Abdullah Demir, Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl 2009.
  • 294 Numaralı Hınıs Livâsı Mufassal Tahrir Defteri (963/1556), Ankara 2000.
  • 998 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-ı Bekr ve ‘Arab ve Zü'l-kâdiriyye Defteri (937/1530), c. 1, Dizin ve Tıpkıbasım, Ankara 1998.
  • Ali Cevad, Memâlik-i Osmaniyenin Tarih ve Coğrafya Lügâtı, Kısmı Evvel Lügât-ı Coğrafya, Dersaadet 1313.
  • Ali Saîb, Coğrafya-i Mufassal Memâlik-i Devlet-i Osmanî, Konstantiniye 1304.
  • Antranik, Dersim Seyahatname, çev. Payline Tomasyan, İstanbul 2017.
  • Âşık Mehmed, Menâzırü’l-Âvalim, c. 2, haz. Mahmut Ak, TTK, Ankara 2007.
  • Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Kanunnâme Mecmuası, Veliyüddin Efendi, No: 1969.
  • C. Niebuhr, Reisebeschreibung nach Arabien und andern umliegenden Landern, Frankfurt 1994, s. 417-419.
  • Divân-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri, c. 1-9, haz. Ahmet Zeki İzgöer, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Diyarbakır 2016.
  • Diyarbakır Salnâmeleri, 1869-1905, 1. Cilt, haz. Ömer Tellioğlu, İstanbul 1999.
  • Ebu Bekri Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2014.
  • el-Belâzurî, Fütûhu’l-Buldân, çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2002.
  • el-Hasan b. İbrahim el-Mûnşi el-Hısni, Tārīkh Ḥıṣn Kaifā, haz. Yusuf Baluken, Nûbihar, İstanbul 2019.
  • el-Mesudî, Mürûcü'z-zeheb ve meâdinü'l-cevher, thk. M. M. Abdulhamid, Beyrut 1988.
  • el-Vâkidî, Tarihü’l-Fütuhu’l-Cezire ve’l Habur ve’d-Diyar-ı Bekr ve’l Irak, Thk. Abdülaziz Feyyad Harfuş, Dımaşk 1996.
  • Ernest Chantre, Les Kurdes: Esquisse historique et ethnographique, Lyon 1897.
  • Evliya Çelebi b. Mehemmed Zıllî, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 305 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu-Dizini, 3. Kitap, haz. S. A. Kahraman-Y. Dağlı, YKY, İstanbul 2006.
  • Fadlullah İbnu’l-Umeri, Mesâlikü'l-Ebsâr fî Memâliki'l-Emsâr, thk. Ahmed Zeki Paşa, Kahire 1342.
  • İbn-i Hallikân, Vefâyâtü'l-‘ayân ve ebnâü ebnai'z-Zaman, thk. İhsan Abbas, Beyrut 1972.
  • İbn-i İsfendiyâr, Tarih-i Taberîstan, c. II, tash. Abbas İkbal Aştiyani, Tahran 1386/2007.
  • İbnü’l-Ezrak, Târihu’l-Fârikî, ed-Devletu’l-Mervâniyye, thk. Bedevî Abdullatîf Avâd, Beyrut 1974.
  • İbnül Hacer el-Eskalani, Tevsir’ül Müntebih bi Tahrir’ül Müştebih, thk. M. A. Ennacar- A. M. el Becavi, c. II, Beyrut Trs.
  • İdris-i Bidlîsî, Selim Şah-nâme, haz. Hicabi Kırlangıç, Hece, Ankara 2016.
  • J.G. Taylor, Ermenistan, Kürdistan ve Yukarı Mezopotamya Gezi Günlüğü (1866) Dersim Dağlarındaki Gezi Notlarıyla, çev. Fatma B. Helvacıoğlu, Kalan, İstanbul 2020.
  • James Brant, 1838 Yazında Kürdistan, çev. A. Celil Kaya, Rupel, İstanbul 2014.
  • Josaphat Barbaro, Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, çeviri ve notlar: Tufan Gündüz, Yeditepe, İstanbul 2009, s. 103.
  • Kitâb-ı Cihânnümâ li-Kâtip Çelebi, c.1, Tıpkıbasım, haz. Fikret Sarıcaoğlu, TTK, Ankara 2009.
  • L. Molyneux-Seel, “A Journey in Dersim”, Geographical Journal, 44/1 (1914), s. 49-68.
  • L. Molyneux-Seel, “Report on Dersim”, Record of the Kurds: Territory, Revolt and Nationalism 1831-1979, Bristish Documentary Sources. Vol. 4 (1900-1914), Cambridge University Press, 1911.
  • Mecduddin Fîruzabadî, el-Kamûsu’l-Muhit, c. I, Matbaatu’s-Saade, Mısır trs.
  • Mission scientifique de Mr. Ernest Chantre, sous-directeur du Museum de Lyon, dans la Haute Mésopotamie, le Kurdistan et le Caucase/Photographies de Mr. le Capitaine Barry, Lyon 1881 (Fotoğraf Albümü I, III, IV).
  • P.I. Lerch, Issledovanija ob Iranskix Kurdax i ix predkax severnyx Xaldejax, c. I-III, Saint Petersburg 1856-58.
  • P.I. Lerch, Forschungen über die Kurden und die Iranischen Nordchaldaer, I- II, Rusya Bilimler Akademisi, St Petersburg, 1857.
  • Polonyalı Simeon Seyahatnâmesi, haz. Hrand Andreasyan, İstanbul 1964.
  • Salname-i Vilayet-i Erzurum (1287/1870-1288/1871-1289/1872-1290/1873): Erzurum İl Yıllığı, haz. Naci Okçu-Hasan Akdağ, Erzurum 2010.
  • Süleyman Yapıcı, Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Dersim Sancağı (1869-1908), Tunceli 2013.
  • Şem’î, Şerefnâme Tercümesi ve Zeyli, British Library Add. 18547.
  • Şem’î, Tercüme-i Tevârih-i Şeref Han, TSMA, Revan 1369.
  • Şemseddin Sâmî, Kamusu’l-A‘lam, c. II, İstanbul 1306/1888.
  • Terceme-i Tevarih-i Şeref Han, haz. Adnan Oktay, Nubihâr, İstanbul 2016.
  • V. Bardizaktsi & B. Natanyan & K. Sırvantsdyants, Palu-Harput 1878: Çarsancak, Çemişgezek, Çapakçur, Erzincan, Hizan ve Civar Bölgeler, II. Cilt/Raporlar, haz. Arsen Yarman, Belge, İstanbul 2010.
  • Yakut el-Hamevî, Mü’cemü’l-Büldân, Beyrut 1995.
  • Aktaş, Necati, “Ayniyat Defteri”, DİA, C. 4, İstanbul 1991, s. 277-278.
  • Akyurt, M. Ali & Coşkun, İsmail, “Is State-centeredness the Distinctive Feature of Historiography in Germany?”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 38 (2018), s. 293- 342.
  • Akyürekli, Mahmut, 1925-1927 Diyarbakır-Elazığ Yargılamaları Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklal Mahkemesi Kararları, c. 1-2, İstanbul 2014.
  • Akyürekli, Mahmut, Dersim Kürt Tedibi 1937-1938, İstanbul 2011.
  • Akyürekli, Mahmut, Koçgiri Kırımı 1920-1921, İstanbul 2017.
  • Akyürekli, Mahmut, Şark İstiklal Mahkemesi 1925-1927, İstanbul 2017.
  • Alanoğlu, Murat, “1642 Tarihli Avârız Defterine Göre Kızuçan (Pülümür) Kazâsı”, Tarih Okulu Dergisi, XXVIII, Aralık 2016, s. 109-140.
  • Alanoğlu, Murat, “17. Yüzyıl Ortalarında Varto (Yerleşim, Nüfus, Vergi ve Aşiretler)”, History Studies, 12/3, Haziran 2020, s. 1143-1175.
  • Alanoğlu, Murat, “Kızuçan’dan Pülümür’e Osmanlı İdâresi (1518-1923)”, Pülümür, (ed. Şükrü Aslan), Ütopya, Ankara 2016, s. 55-60.
  • Alanoğlu, Murat, “Yavuz Sultan Selim’in Doğu Anadolu Politikasına Dair Üç Belge”, 18. Türk Tarih Kongresi (1-5 Ekim 2018, Ankara), Sözlü Bildiri (Yayım sürecinde). “Yeni Bulunan Avârız Defterlerine Göre 17. Yüzyılın İlk Yarısında Amid (Diyarbekir)”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, 12/3 (Ağustos 2020), s. 708-742
  • Alanoğlu, Murat, “Zazalar”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), EK. 2, İstanbul 2016, s. 696-698.
  • Alanoğlu, Murat, Osmanlı İdarî Sistemi İçerisinde Palu Hükûmeti, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2017.
  • Alanoğlu, M. & Yücel M., “Dımılî -Zaza Adının Menşei ve Tarihsel Gelişimi”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu [13-14 Mayıs 2011], Bingöl Üniversitesi Yayınları, Ankara 2011, s. 313-326.
  • Alay, Okan, “Sözlü Kültür Bağlamında Zazaca (Kırdkî) Şiirsel/Ezgili Anlatım Geleneği: Ozanlık-Deyîrbazlık-Dengbêjlik”, Şarkiyat, 10/3 (2018), s. 903-920.
  • Aldatmaz, N.G., Folklorê Kirmancan Ser o, Diyarbakır 2014.
  • Anuk, Nevzat, “Sözlü Kültür ve Zazaca Masallar”, Mukaddime, 5 (2012), s. 75-87.
  • Aslanoğulları, Mehmet, Lerch’in Zazaki Derlemelerinin Çevrimyazımı ve Türlerine Göre Sözcüklerin Tahlili, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bingöl 2014.
  • Arslan, İlyas, Verbfunktionalität und Ergativität in der Zaza Sprache, Universität Düsseldorf, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Düsseldorf 2016.
  • Aydın, Nusret, Diyarbekir ve Mirdasîler Tarihi, Piran-Gil-Çermog-Pale, Avesta, İstanbul 2011.
  • Aydın, Sevim, Deyîrbazê Dêrsimî Saît Bakşî, Roşna Yayınevi, Diyarbakır 2013.
  • Başçı, Veysel, “Dunbulî Beyliği Tarihi ve Tarihi Kronikleri [XIII-XVIII. yy.]”, Kadim Akademi SBD, 3/2 (2019), s. 63-114.
  • Bayraktar, Uğur. B., “Erken 19. Yüzyılda Kürt-Osmanlı İlişkileri: Zırki Beyleri ve Hazro’da Yerel Siyaset”, Osmanlı Devleti ve Kürtler, (ed. İ. Özcoşar & S. Vali), s. 135-154.
  • Bayraktar, Uğur. B., Yurtluk-Ocaklıks: Land, Politics of Notables and Society in Ottoman Kurdistan, 1820-1890, Boğaziçi Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2015.
  • Belleklerdeki Dersim ‘38, (haz. B. Bilmez & G. Kayacan & Ş. Aslan), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2015.
  • Bilgin, Nuri, Tarih ve Kolektif Bellek, Bağlam, İstanbul 2013.
  • Bingül, Şeyhmus, “İttihat ve Terakki Döneminde Diyarbakır’da Yerel Basın: Dicle Gazetesi Örneği (1911-1915)”, Şarkiyat, 12/1 (Mart 2020), s. 258-276.
  • Bitlisi Şeref Han, Şerefname Kürt Tarihi, c. 1, (çev. Abdullah Yeğin), Nubihar, İstanbul 2013.
  • Bizbirlik, Alpay, “16. Yüzyılda Kulp Sancağı Hakkında Sosyal ve Ekonomik Bir Araştırma”, Osmanlı Araştırmaları, 13 (1993), s. 137-162.
  • Bizbirlik, Alpay, “16. Yüzyılda Tercil Sancağı Üzerine Notlar, Osmanlı Araştırmaları, 16 (1996), s. 85- 120. Bizbirlik, Alpay, “16. Yüzyılın Ortalarında Atak Sancağı ve Sancak Beyleri Üzerine Notlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 14 (1999), s. 109-133.
  • Bizbirlik, Alpay, 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği'nde Vakıflar, TTK, Ankara 2002.
  • Bloch, March, Tarih Savunusu veya Tarihçilik Mesleği, (çev. Ali Berktay), İletişim, İstanbul 2015.
  • Blythe, Ronald, Akenfield: Portrait of an English Village, New York 1969.
  • Bor, Abdülkerim, Bingöl Yöresi Zazaca Halk Türküleri, Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Bingöl 2014.
  • Bozbuğa, Rasim, Kimlikleşme Kavşağında Zaza Kimliği ve Zaza Hareketi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2019.
  • Bozbuğa, Rasim, “Milliyetçilik Teorileri Bağlamında Zaza Kimliği ve Zaza Hareketi”, Bingöl Araştırmaları Dergisi, 6 (2020), s. 43-78.
  • Bruinessen, M. van, Kürtlük, Türklük, Alevîlik, (çev. Hakan Yurdakul), İletişim, İstanbul 2011.
  • Burke, Peter, Fransız Tarih Devrimi: Annales Okulu, (çev. Mehmet Küçük), Doğu Batı Yayınları, Ankara 2002.
  • Carr, E.H. & Fontana, J., Tarih Yazımında Nesnellik ve Yanlılık, (çev. Özer Ozankaya), İmge, Ankara 1992.
  • Caunce, S., Sözlü Tarih ve Yerel Tarihçi, (çev. B. Bülent Can & A. Yalçınkaya), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
  • Cengiz, Daimi, Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi: Sey Qaji, Horasan Yayınları, İstanbul 2010;
  • Collingwood, R. G., Tarih Tasarımı, (çev. Kurtuluş Dinçer), Doğu-Batı, İstanbul 2007.
  • Connerton, Paul, Toplumlar Nasıl Anımsar?, (çev. Alâeddin Şenel), Ayrıntı, İstanbul 2014.
  • Çağlayan, Ercan, Zazalar: Tarih, Kültür ve Kimlik, Bilgi, İstanbul 2016.
  • Çakmak, Yalçın, Sultanın Kızılbaşları: II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti, İletişim, İstanbul 2019.
  • Çelik, Buket, “Özellik ve İçerik Bakımından Sivas Ahkâm Defterleri (1742-1908)”, I. Uluslararası Tarih ve Kültür Kongresi, 19-22 Ağustos 2017 Gaziantep, İksad, Adıyaman 2017, s. 112-137.
  • Çiçek, Hikmet, “2 Numaralı ve 1155-1191/1742-1777 Tarihli Erzurum Ahkâm Defteri’nin Şekil ve İçerik İncelemesi”, Çayeli’nden Erzurum’a Yrd. Doç. Dr. Cemil Kutlu-Armağan Kitap-, ed. Selami Kılıç & Ahmet S. Yıldırım, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2016, s. 569-586.
  • Çiçek, Hikmet, Erzurum Vilâyeti 1 Numaralı ve 1155-1162/1742- 1749 Tarih Ahkâm Defteri’nin Transkripsoyunu ve Değerlendirilmesi (s. 65- 130), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2011.
  • Demir, Abdullah, “18-19. Yüzyıllarda Çapakçur Sancağı ve İdari Yapısı”, Arşiv Vesikalarına Göre Bingöl Kolokyumu, 1-2 Ağustos 2009, Bingöl Belediyesi Yayınları, Ankara 2011, s. 27-42.
  • Demir, Abdullah, “Belgelerle Çapakçur Sancağı 1515-1799”, I. Bingöl Sempozyumu, Bingöl 2007, s. 195-210.
  • Demir, Abdullah, “Bingöl ve Çevresinde Kaybolan Tarihi Varlıklar, Vakıflar”, Cumhuriyet Döneminde Bingöl Sempozyumu (01-03 Kasım 2014), Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl 2016, s. 33-59.
  • Demir, Abdullah, “XVI. Yüzyılda Safevi ve Osmanlı Döneminde Genç Beyleri”, II. Bingöl Sempozyumu (25-27 Temmuz 2008), Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, Bingöl 2009, s. 209-216.
  • Demir, M.L., Ortaçağ’dan Günümüze Eğil ve Hani’deki Mimari Eserler, Yüzüncüyıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van 2007.
  • Demirtaş, Feyzullah, Mirdasi Hükümdarları, “Palu ve Eğil Hükûmetleri” ve Çermik Beyleri, Sena Ofset, İstanbul 2005.
  • Dersim Türküleri Taye Lawıke, Berhem Yayınları, Ankara 1992.
  • Döger, Yusuf Z., Şeyh Said Hareketi Sonrası Peçar Tenkil Harekâtı1927, İstanbul 2016.
  • Emecen, Feridun M., “Osmanlı Divanının Ana Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3/5 (2005), s.107-139.
  • Erdoğmuş, Hatip, Dara Hénî: Coğrafya, Sanikî, Meseleyi, Vateyé Verînan, Diyarbakır 2018.
  • Erpolat, M. Salih, Ergani Sancağı, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya 1993.
  • Erdoğmuş, Hatip, XVI. Yüzyılda Diyarbekir Beylerbeyliğindeki Yer İsimleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Konya 1999;
  • Gencer, Fatih, İngiliz Konsolos James Brant’ın Gözüyle Doğuda Değişim Yılları 1836-1852, Gece Yayınları, İstanbul 2018.
  • Ginzburg, Carlo, Efsaneler, Amblemler, izler, Morfoloji ve Tarih, çev. Mehmet Moralı, Kırmızı Yayınları, İstanbul 2007.
  • Gökmen, E., “Ayniyat Defterlerinin Osmanlı Sosyo-Ekonomik Tarihi İçin Önemi, Bir Numaralı Adi Anadolu Ayniyat Defteri Örneği”, Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16/4 (2018), s. 443-478.
  • Gördük, Yunus E., “Eğil Emirliği’nin Kısa Tarihçesi ve Eğil Emirlerine Ait Şecere Metninin Tercümesi”, OTAM, 35 (2014), s. 89-120.
  • Göyünç, Nejat, “Timar Ruznamçe Defterleri’nin Biyografik Kaynak Olarak Önemi”, Belleten, LX/227 (1996), s. 127-38.
  • Halbwachs, M., Kolektif Hafıza, çev. Banu Barış, Heretik, Ankara 2017.
  • Hegel, G.W.F., Tarih Felsefesi, çev. Aziz Yardımlı, İdea, İstanbul 2010.
  • İggers, Georg G., Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme: Yirminci Yüzyılda Tarih Yazımı, (çev. Gül Ç. Güven), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2016.
  • Kankal, Recep, “Meşihat Arşivine Göre Son Devir Palu Uleması”, Uluslararası Palu Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Enver Çakar vd., Elazığ 2018, s. 125-135.
  • Kılıç, Orhan, “Yurtluk-Ocaklık ve Hükûmet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, OTAM, 10 (1999), s. 119-137.
  • Koçak, Zülfiye, “Osmanlı Pülümür’ünde (Kızuçan) Nüfus ve Yerleşme (1518-1927)”, Pülümür, der. Şükrü Aslan, Ütopya, Ankara 2016, s. 17-30.
  • Koçak, Zülfiye, “Tapu Tahrir Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Varto Nahiyesi”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, 5/13, (2018), s. 219-253.
  • Köse, Muhammed, “13359 Numaralı Temettuat Defterine Göre XIX. Yüzyılın Ortalarında Sivas/Divriği Yağbasan Zaza Aşiretinin Sosyo-İktisadi Yapısı”, Bingöl Araştırmaları Dergisi, 7/2 (Haziran 2020), s. 103-125.
  • Köse, Muhammed, “Erzurum İngiliz Konsolosu Yüzbaşı Henry Trotter‘ın 1880 Tarihli Raporunda Doğu ve Güneydoğu‘nun Etnik Dini, Sosyal ve İktisadi Yapısı”, Asia Minor Studies, 6/12 (2018), s. 145-170.
  • Kurtuluş, Rıza, “Dünbülî, Abdürrezzâk Bîg b. Necef Kulı Han”, DİA Ek-1, İstanbul 2016, s. 355-356.
  • Kütükoğlu, Mübahat S., “Osmanlı Sosyal ve İktisadi Tarihi Kaynaklarından Temettüat Defterleri”, Belleten, LIX/225 (1995), s. 395-412.
  • Ladurie, E.L.R., Montaillou: Cathars and Catholics in a French Village 1294- 1324, trs. Barbara Bray, London 1980.
  • Lamprecht K., Deutsches Wirtschaftsleben im Mittelalter: Untersuchungen über die Entwicklung der materiellen Kultur des platten Landes auf Grund der Quellen zunächst des Mosellandes, Forgotten Books, 2019.
  • Mann O. & Hadank K., Mundarten der Zâzâ, Hauptsächlich aus Siwerek und Kor, Berlin 1932.
  • Mîrvanî, S., Kal Mûsenî Zeydûnû (Folklorê Mîyaran ra), Vate, İstanbul 2012.
  • Reyhan, Cenk, “Tarih, Tarihçilik ve Tarihyazımı Üzerine Bazı Gözlemler”, Turkish History Education Journal, 7/2 (2018), s. 578-603.
  • Paul, Ludwig. Zazaki: Grammatik und Versuch einer Dialektologie, Wiesbaden 1998.
  • Ricoeur, Paul, Tarih, Hafıza, Unutuş, çev. M. Emin Özcan, Metis, İstanbul 2012.
  • Saito, Kumiko, “16. ve 17. Yüzyıllar Doğu ve Güneydoğu Anadolusu’nda Timarların Çeşitli Biçimleri: Farklı Uygulamalara Tek İsim Koymak”, Osmanlı Araştırmaları, 51 (2018), s. 63-113.
  • Sarıyıldız, Gülden, “Sicill-i Ahvâl Defterleri”, DİA, c. 37, İstanbul 2009, s. 134-136.
  • Seçilmek, K., Edebîyatê Fekkî Yê Kırmanckî (Zazakî) Yê Mıntıqaya Sêwregı, Mardin Artuklu Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Mardin 2018.
  • Tektaş, İ., Mıntıqaya Lıcê Ra Dıwês Sanıkî û Versîyonê Înan: Pêveronayîş û Tehlîl, Mardin Artuklu Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Mardin 2017.
  • Sîmserkîs (Folklor), arékardox: Îrfan Sîmserkîsij, Diyarbakır 2018.
  • Sönmez, Erdem, Annales Okulu ve Türkiye’de Tarihyazımı, Daktylos Yayınevi, İstanbul 2008. Sözden Yazıya Zazaca, (ed. N. Beltekin & A. Kırkan), Peywend, İstanbul 2019.
  • Şanbey, C.Z., “Leopold von Ranke: Tarihçilere Yol Gösteren Bir Tarih Üstadı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi, 18/3-4 (1960), s. 273-289.
  • Selcan, Zülfü, Grammatik der Zaza-Sprache (Norddialekt), Berlin 1998.
  • Tarih ve Tarihçi Annales Okulu İzinde, der. Ali Boratav, Kırmızı Yayınları, İstanbul 2010.
  • Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Debiyat-Coğrafya-Folklor, (ed. M. Özcan & H. Çağlayan), Kalan Yayınları, Ankara 2020.
  • Taştan, Yahya K., “Tarih: Kadim Dönemden 20. Yüzyıla Bir Bilimin Kimlik Arayışı”, Cihannüma, II/2 (2016), s. 95-121.
  • Thomson, Paul, Geçmişin Sesi Sözlü Tarih, çev. Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 1999.
  • Todd, L., A Grammar of Dimili, Also Known as Zaza, Michigan 1985.
  • Tosh, John, Tarihin Peşinde: Modern Tarih Çalışmasında Hedefler, Yöntemler ve Yeni Doğrultular, çev. Özden Arıkan, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul 2005.
  • Tunceli’deki Mezarlıklar ve Mezar Taşları, haz. Mehmet Kulaz-İlter İgit, Hiperlink, İstanbul 2018.
  • Uzun, Celalettin, Çemişgezek’te Osmanlı Vakıf Eserleri, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2020.
  • Ünal, M. Ali, “XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Diyarbekir Eyâletine Tâbi Sancakların İdarî Statüleri”, X. Türk Tarih Kongresi’ne Sunulan Bildiriler (1986), Ankara 1994, s. 2211- 2220.
  • Ünal, M. Ali, “XVI. Yüzyılda Mazgird, Pertek, Sağman Sancakbeyileri Pir Hüseyin Bey Oğulları”, OTAM, 2 (1991), s. 239-265.
  • Ünal, M. Ali, XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara 1999.
  • Yapıcı, Süleyman, Palu 1841 Nüfus ve Toplum Yapısı, Elazığ 2016.
  • Yıldırım, Mehmet, “Desimlü Aşireti’nden Dersim Sancağı’na”, Tunceli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1/1 (2012), s. 34-71.
  • Yıldız, Mehmet, Dersim’in Etno-Kültürel Kimliği ve 1937-1938 Tertelesi, Chiviyazıları Yayınevi, İstanbul 2014.
  • https://www.youtube.com/watch?v=ss52KshhesM (Erişim tarihi: 10.05.2020).
  • https://www.youtube.com/watch?v=CyEKJUEGM1E (Erişim Tarihi: 04.05.2020).
  • http://www.iranicaonline.org/articles/donboli-1 (Erişim Tarihi: 28.06.2017).