Fethiye ÖZBERK, Alptekin KARAGÖZ, İrfan ÖZBERK, Ayhan ATLI

Buğday Genetik Kaynaklarından Yerel ve Kültür Çeşitlerine; Türkiye'de Buğday ve Ekmek

Buğday, buğday ürünleri ve ekmek hem geçmişte hem günümüzde Türk insanının en önemli besin kaynaklarından biri olmuştur. Buğday ve ekmeğin beslenme yanında kültürel, sosyal ve tarih değeri çok büyüktür. Buğday taşıdığı büyük değere bağlı olarak saygı duyulan, kutsal sayılan bir üründür. Buğday sadece Türkiye için değil aynı zamanda dünya insanının beslenmesinde de giderek artan bir öneme sahiptir. Dünyada yetiştirilen tahıllar içinde mısır ve çeltikten sonra en fazla üretilen üründür. 28 yabani buğday taksonuna ev sahipliği yapan Türkiye’de yüzlerce yerel çeşit ve 2016 itibarıyla 198 ekmeklik, 61 makarnalık tescilli çeşit bulunmaktadır. Taşıdığı büyük öneme rağmen son zamanlarda buğdayın obezite, diyabet gibi hastalıkları tetikleyen çok zararlı bir ürün olduğu, yapılan ıslah çalışmaları sonucu insanlarca tüketilmemesi gereken bir genetiği değiştirilmiş organizma olduğu şeklinde görüşler bildirilmektedir. Bu derlemede buğday genetik kaynakları, ülkemizde buğday ıslahının tarihçesi, geçmişten günümüzde geliştirilmiş çeşitler, yerel buğday çeşitlerinin geçmişi ve güncel durumu ile buğday aleyhine yapılan propagandalar karşısında gerçekler anlatılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Türkiye, buğday, ekmek, genetik kaynaklar

From Genetic Resources to Landraces and Registered Varieties;Wheat and Bread in Turkey

Wheat, wheat products and bread both past and present have been among the most important food sources for the Turkish people. Besides feeding, bread and other wheat derived products bear high cultural, social and historical value. Due to the great values ascribed, wheat is considered a highly respected sacred entity. Wheat is not only crucial for Turkey but also worldwide with its’ growing importance in the diet of people. Among the cereal crops, wheat is the most grown after maize and rice globally. Turkey hosts 28 wild relative taxa of wheat and hundreds of land races. There are 198 released bread wheat and 61 durum wheat varieties in 2016. Despite the great importance of wheat, recently there has been a continuous prejudices attitude toward genetic structure of wheat in the media against wheat, charging as if it turned into genetically modified organism after undergoing breeding process, and a harmful food source which triggers diseases such as obesity and diabetes. This review summarizes the wheat genetic resources, the history of wheat breeding, past and present improved varieties in Turkey, and the facts against the allegations pointed out with the false advertisements against wheat and bread.

Keywords:

Turkey, wheat, bread, genetic resources,

PDF

___

Akar T., Bağcı S. A., Köksel H. ve Eser V., 2016. Ülkemizde ve Dünyada Buğdayla İlgili Gerçek Dışı İddialar. TÜRKTOB, 17: 4-7
Aktaş H., 2007. Türkiye Orijinli Yabani Diploid Popülasyonların Morfolojik ve Moleküler Karakterizasyonu. YL tezi. Çukurova Üniv. Fen Bil. Enst. 58 s
Alp A., 2005. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Sulu Koşullarına Uygun Bazı Makarnalık Buğday Çeşitlerinin Verim ve Kalitelerinin Bölge Yerel Buğday Çeşitleriyle Karşılaştırılması. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül 2005, Antalya, Cilt 2: 707-712
Alp A. Akıncı ve C., 2005. Diyarbakır İli ve Çevresinden Toplanan Buğdaygil Genetik Kaynaklarının Karakterizasyonu. Türkiye VI. Tarla Bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül 2005, Antalya, Cilt 2: 675-678
Alp A. ve Aktaş H., 2005. Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Buğdaygil Genetik Kaynaklarının Toplanması, Karakterizasyonu ve Ön Değerlendirmesi. GAP IV. Tarla Bit. Kongresi 21-23 Eylül, 2005, Şanlıurfa, Cilt 1: 763-768
Alp A. ve Kün E., 1999. Güneydoğu Anadolu Bölgesi Yerel Makarnalık Buğday Çeşitlerinin Tarımsal ve Kalite Özellikleri Üzeri Araştırmalar. Türkiye III. Tarla Bit. Kongresi. Çukurova Üniv. Adana
Altay F., 2012. Eskişehir Zirai Araştırma Enstitüsünün Kuruluşu ve Yaptığı Çalışmalar II. TÜRKTOB, 4: 64-67
Alp A. ve Sağır A., 2009. The Evalution of Durum Wheat Land Races for Resistance to Yellow Rust in the SE Anatolia Region, Turkey. J. of Food, Agri. and Environ., 7(1): 171-175
Altınbaş M. ve Tosun M., 2002. Makarnalık Buğday (T. durum Desf.) İle Yabani Tetraploid Buğday (T. dicoccoides Körn.) Melezlerinin Bazı Agronomik ve Kalite Özellikleri ve Aralarındaki İlişkiler. Anadolu J. of AARI., 12: 51-64
Anonim, 2016a. www.fao.org. worldfood situation /csdb/en/ (Erişim tarihi: 26.10.2016)
Anonim, 2016b. www.tuik.gov.tr (Erişim tarihi: 26.10.2016)
Anonim, 2006c. Resmi Gazete, 11 Ağustos 2003 Sayı: 25196
Anonim, 2016d. https://bch.cbd.int/protocol (Erişim tarihi: 26.10.2016)
Anonim, 2016e. http://www.colyak.org.tr (Erişim tarihi: 26.10.2016)
Anonim, 2016f. http://faostat.fao.org/ (Erişim tarihi: 26.10.2016)
Anonim, 2016g. http://www.thebestgrains. com/wheat-is-not-unhealthy-a-rebuttal-to-recent claims (Erişim tarihi: 26.10.2016)
Anonim, 2016h. http://www.tarim.gov.tr/ BUGEM/TTSM/Sayfalar/Detay.aspx?SayfaId=85
Anonim 2016i. http://www.dovesfarm.co.uk/about/the-history-of-bread ((Erişim tarihi: 26.10.2016)
Barutçular C., Koç M. ve Genç İ., 1993. Bazı Yerel ve Islah Edilmiş Makarnalık Buğday Çeşitlerinde Bayrak Yaprak Stoma Direncinin Tane Dolum Dönemindeki Seyri. Makarnalık Buğday ve Mamulleri Sempozyumu, 30 Kasım - 3 Aralık, Ankara, 467-485
Blanco A., De Giovanni C., Laddomada, B., Sciancalepore A., Simeone R., Devos K. M. and Gale M. D., 1996. Quantitative Trait Loci Influencing Grain Protein Content in Tetraploid Wheats. Plant Breed, 115: 310–316
Borneo R. and Leon, A. E., (2012). Whole Grain Cereals: Functional Components and Health Benefits. Food and Function. 3: 110-119
Braun H.J., Ekiz H., Eser V., Keser M., Ketata H., Marcucci G., Morgounov A. and Zencirci N., 1996. Breeding Priorities of Winter Wheat Programs. Wheat: Prospects for Global İmprovement. 6: 553-560
Brouns F. J. P. H., Buul V. J. V. and Shewry P., 2013. Does Wheat Make Us Fat and Sick? Journal of Cereal Science 58: 209-215
Cabi E., 2010. Taxonomic Revision of the Tribe Triticeae Dumortier (Poaceae) in Turkey, Ph.D. thesis, METU, Ankara
Colomba M.S. and Gregorini A., 2012. Are Ancient Durum Wheats Less Toxic to Celiac Patients? A Study of α-Gliadin from Graziella Ra and Kamut. The Scientific World Journal 2012, Article ID 837416, 8 pages doi:10.1100/2012/837416
Cummins A. G. and Roberts-Thomson I.C., 2009. Prevalence of Celiac Disease in the Asia Pacific Region. Journal of Gastroenterology and Hepatology, 1347-1351. doi:10.1111/j.1440-1746.2009.05932.x
Çağlar Ö., Öztürk A. ve Bulut S., 2006. Bazı Ekmeklik Buğday Çeşitlerinin Erzurum Koşullarına Adaptasyonu. Atatürk Üniv. Zir. Fak. Dergisi, 37(1): 1-7
Çekel Z., 1960. Dünya ve Türkiye’de Buğday. İstanbul Ticaret Odası Matbaası, Ayrı Basıları No:10
Demirel F., 2013. Kastamonu’dan Toplanan Diploid ve Tetraploid Kavuzlu Buğday Köy Çeşitlerini Moleküler ve Morfolojik Tanımlanması. YL Tezi. Erciyes Üniv. Fen Bil. Enst.
Diamond J., 1997. Location, Location, Location: The First Farmers. Science, 278: 1243-1244
Dreisigacker S., Kishii M., Lage J. and Warburton M., 2008. Use of Synthetic Hexaploid Wheat to Increase Diversity for CIMMYT Bread Wheat Improvement. Aust. J. Agr. Res., 59: 413- 420
Genç İ., Koç M. ve Barutçular C., 1993. Bazı Yerel ve Islah Edilmiş Makarnalık Buğday Çeşitlerinde Biyolojik Verim ve Tane Veriminin Tane Dolum Dönemi Kurak Koşullarında Etkilenişi. Makarnalık Buğday ve Mamulleri Sempozyumu, 30 Kasım - 3 Aralık, Ankara, 443-459
Goryunova S. V., Salentijn E. M., Chikida N. N., Kochieva E. Z., Van Der Meer I. M., Gilissen L. J. and Smulders M. J., 2012. Expansion of the Gamma-Gliadin Gene Family in Aegilops and Triticum. BMC Evolutionary Biology, 12: 21
Göçmen B., Keskin S., Kaya Z. and Taşkın V., 2003. Development of RAPD Markers in 156 F6 Inbred Durum Wheat Lines Derived From Kunduru-1149x Cham-I Cross. Israel J. of Plant Sci. 51: 245-249
Gökgöl M., 1939. Türkiye’nin Buğdayları, Cilt II. Tarım Bakanlığı, Yeşilköy Tohum Islah Enstitüsü Yayın No. 14, Tan Basımevi, İstanbul
Guandalini S., 2007. A Brief History of Celiac Disease. Impact, a Publication of the University of Chicago, Celiac Disease Center, 7(3): 1-4
Gupta P. K., Mir R. R., Mohan A. and Kumar J., 2008. Wheat Genomics: Present Status and Future Prospects. Int. J. of Plant Genomics. Article ID: 896451 36 p
Güner A., Aslan S., Ekim T., Vural M. ve Babaç M. T., 2012. Türkiye Bitkileri Listesi (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını, s 1290. İstanbul
Gümüş S., Başman A., Karagöz A. and Köksel H., 2008. Noodle Quality of Ancient Wheat Flours. Köksel H., Uygun U., Başman A., (eds): Proceedings of Bosphorus 2008 ICC Int. Conf. April 24-26, 229
Harlan J. R. 1995. The Living Fields: Our Agricultural Heritage. Cambridge Univ. Press. Cambridge. U. K.
Harlan, J. R., De Wet, J.M.J., 1971. Toward a Rational Classification of Cultivated Plants. Taxon. 20(4): 509–517. doi:10.2307/1218252
Heun M., Schafer-Pregl R., Klawan D., Castagna R., Accerbi M., Borghi B. and Salamini F., 1997. Site of Einkorn Wheat Domestication Identified by DNA Fingerprinting. Science, 278: 1321-1314
Hocaoğlu O. ve Akçura M., 2014. Çanakkale Ekolojik Koşullarında Yerel Ekmeklik Buğdaylardan Seçilen Saf Hatların Tescilli Çeşitlerle Verim ve Verim Unsurları Bakımından Karşılaştırılması. Türk Doğa Bilimleri Dergisi özel sayı 2: 1528-1534
Joppa L. R., Du C., Hart G. E., Hareland G. A., 1997. Mapping a QTL for Grain Protein in Tetraploid Wheat (Triticum turgidum L.) using a population of recombinant inbred chromosome lines. Crop Sci 37:1586–1589
Kan M., Küçükçongar M., Keser M., Morgounov A., Muminjanov H., Özdemir F. and Qualset C., 2015. Wheat Landraces in Farmers' Fields in Turkey: National Survey, Collection and Conservation, 2009-2014, FAO publication, 178 p
Kara B. ve Akman Z., 2007. Yerel Buğday Ekotiplerinde Özellikler Arası İlişkiler ve Path Analizi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Ens. Dergisi, 11(3): 219-224
Karagöz A., 1996. Agronomic Practices and Socioeconomic Aspects of Emmer and Einkorn Cultivation in Turkey. Proceedings of the First International Workshop on Hulled Wheats. 21-22 July 1995, Castelvecchio Pascoli, Tuscany, Italy. Padulosi, S., Hammer K., and Heller J. (Eds.). 172-177. IPGRI, ISBN 92-9043-288-8
Karagöz A., 2014. Wheat landraces of Turkey. Emirates Journal of Food and Agriculture, 26(2): 149-156
Karagöz A., Zencirci N., Tan A., Taşkın T., Köksel H., Sürek M., Toker C. ve Özbek K., 2010. Bitki Genetik Kaynaklarının Korunması ve Kullanımı. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi. 11-15 Ocak 2010. Bildiriler Kitabı – I: 155-177
Kay Cooper J., 2010. Synthetic Hexploid Wheat As a Source of Improvement for Winter Wheat in Texas. M.Sc Thesis
Koç M., 1993. Bazı Yerel ve Islah Edilmiş Makarnalık Buğday Çeşitlerinde Bayrak Yaprak Fotosentez Hızı Üzerinde Araştırmalar. Makarnalık Buğday ve Mamulleri Sempozyumu, 30 Kasım - 3 Aralık, Ankara, 460-466
Koyuncu M., 2009. Yerel Durum Buğday Çeşitlerinin Makarnalık Kalitelerini Etkileyen Önemli Parametreler Bakımından Taranması. YL. Tezi. Gazi Osman Paşa Üniv. Fen Bil. Enst. Gıda Müh. A.B.D. Tokat 49 s
Köksel H., Çelik S., Karagöz A. and Ng P. K. W., 2008. Partial Characterization of Starch in Flours of Ancient Wheat and Wild Progenitor Accessions. Ital. J. of Food Sci., 1(20):101-109
Köksel H., Çetiner B. ve Sanal T., 2016. Hububat Ürünleri Konusunda Yanıltıcı İddialar ve Bilimsel Değerlendirmeler. Tusaf Dergisi, 1: 48-60, İlkbahar 2016
Kütük D., Masatçıoğlu M.T., Öztürk S., Karagöz A. and Köksel H., 2008. Cracker Making Quality of Ancient Wheat Flours. Köksel H., Uygun U. and Başman A., (eds): Procedings of Bosphorus 2008 ICC Int. Conf. April 24-26, 214
Laurie D. A. and Bennett M. D., 1986. Wheat X Maize Hybridization. Canadian Journal of Genetics and Cytology, 1986, 28(2): 313-316
Lev-Yadun A., Gopher A. and Abbo S., 2000. The Cradle of Agriculture. Science, 288: 1602-1603
Mc Fadden E.S. and Sears E.R., 1944. The Artificial Synthesis of Triticum spelta. Records of the Genetics Society of America, 13:26-27
Miller F. P., Vandome A. F. and Mcbrewster J., 2011. History of Bread. Alphascript Publishing
Morgounov A., Keser M., Kan M., Küçükçongar M., Özdemir F., Gummadov N., Muminjanov H., Zuev E. and Qualset C. O., 2016. Wheat Landraces Currently Grown in Turkey: Distribution, Diversity, and Use. Crop Sci. 56: 3112-3124. doi:10.2135/cropsci2016.03.0192
Mujeeb-Kazi A., Rosas V. and Roldan S., 1996. Conservation of The Genetic Variation of Triticum tauschii (Coss.) Schmalh. (Aegilops squarrosa Auct. Non L.) in Synthetic Hexaploid Wheats (T. turgidum L. S. Lat. X T. tauschii; 2n=6x=42, AABBDD) and Its Potential Utilization for Wheat Improvement. Genetic Resources and Crop Evolution 43: 129-134
Nesbit M. and Samuel L., 1998. Wheat Domestication, Archeobotanical Evidence. Science. 279: 1433
Özberk İ., Özberk F., Atlı A., Cetin L., Aydemir T., Keklikci Z., Önal M.A. and Braun H.J., 2005. Durum Wheat in Turkey; Yesterday, Today and Tomorrow. Durum Wheat Breeding: Current Aproaches and Future Strategies. (Ed) Royo, C., Nachit, M.N., Difonzo, N., Araus, J.L., Pfeiffer, W.H. and Slafer, G.A. Chapter: 33. The Howard Press İnc., USA. 1049 p
Özberk İ., Zencirci N., Özkan H., Özberk F. ve Eser V., 2010. Dünden Bugüne Makarnalık Buğday Islahı ve Geleceğe Bakış. Makarnalık Buğday ve Mamulleri Konferansı, 17-18 Mayıs, 2010, 43-66
Özberk İ. ve Özberk F., 2016. Buğday Genetik Kaynaklarının Islahta Kullanımı. Türktob dergisi Nisan-Haziran 2016. Yıl:5, 18: 24-33
Özberk İ., Atay S., Altay F., Cabi E., Özkan H. ve Atlı A., 2016b. Türkiye buğday atlası. WWF. Doğal Hayatı Koruma Vakfı, Eylül 2016, İstanbul
Özgen M., Birsin M. A. ve Emiroğlu H., 2010. Bitki Biyoteknolojisi: Dünyada ve Türkiye’de GDO’larda Son Gelişmeler. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi. 11-15 Ocak 2010. Bildiriler Kitabı – I: 237-255
Öztürk S., Kahraman K., Karagöz A. and Köksel H., 2008. Utilization of Ancient Wheat Flours in Cookie Baking. Köksel H., Uygun U. Başman A. (eds): Procedings of Bosphorus 2008 ICC Int. Conf. April 24-26, 216
Reynolds M., Dreccer F. and Trethowan R., 2007. Drought-Adaptive Traits Derived From Wheat Wild Relatives And Landraces. J. Exp. Bot., 58: 177-186
Salantur A., Akan K., Eser V. and Alyamaç M.E., 2013. Development of Resistance Material to Yellow And Stem Rust Using Anther Culture. In Wheat Breeding Program. Int. Plant breeding congress, 10-14 Nov. 2013, 298
Savaşkan Ç., 1997. Double Haploid Production in Turkish Durum Wheat Uses Crossing With Maize. Master Thesis
Scorrano G., Brilli M., Martínez-Labarga C., Giustini F., Pacciani E., Chilleri F., Scaldaferri F., Gasbarrini A., Gasbarrini G. and Rickards, O., 2014. Palaeodiet Reconstruction in a Woman with Probable Celiac Disease: a Stable İsotope Analysis of Bone Remains from the Archaeological Site of Cosa (Italy). Am J Phys Anthropol, 154(3): 349-56
Serpen A., Gökmen V., Karagöz A. and Köksel H., 2008. Phytochemical Quantificaiton And Total Antioxidant Capacities of Emmer (T. dicoccon Shrank) and Einkorn (T. monococcum L.) Wheat Landraces. J. Agric. Food Chemistry, 56: 7285-7292
Şehirali S. ve Özgen M., 1987. Bitki genetik kaynakları. Ankara Üniv. Ziraat Fak. Yayınları No: 1020. Ders Kitabı: 294, Ankara
Sönmez F., Ülker M., Yılmaz N., Ege H., Bürün B. ve Apak R., 1999. Tir Buğdayında Tane Verimi ve Bazı Verim Öğeleri Arası İlişkiler. Turkish Journal of Agric. and For., 23: 45-52
Trethowan, R.M. and Mujeeb-Kazi, A., 2008. Novel Germplasm Resources for Improving Environmental Stress Tolerance of Hexaploid Wheat. Crop Sci., 48: 1255-1265
Van Ginkel M. and Ogbonnaya F., 2007. Novel Genetic Diversity from Synthetic Wheats in Breeding Cultivars for Changing Production Conditions. Field Crop Res., 104: 86-94
Van Zeist W. and De Roller G.J., 1995. Plant Remains from Asikli Höyük, a Pre-Pottery Site in Central Anatolia. Veget. Hist. Archeobot., 4: 179-185