KELÂMDA VE MODERN FİZİKTE NEDENSELLİK TARTIŞMALARI: Tabʽ Teorisi ile Kuantum Teorisinin Soft-Determinist Yorumları Arasında Bir Karşılaştırma

Bu makalenin amacı, kelâmcıların nedensellik anlayışlarını modern fizik teorileri açısından ele almak ve bu çerçevede süregelen tartışmalara ışık tutmaktır. İslam kelâmında nedensellik karşısında üç farklı tutumun olduğunu söylemek mümkündür. İlki tabʽ/tabiat teorisine dayanarak nedensellik ilkesini benimseyen tabiatçı kelâmcıların anlayışı; ikincisi âdet teorisinden hareketle nedenselliği tümüyle yadsıyan ve varlıklar arası ilişkileri imkan kavramıyla açıklayan Eşʽarîlerin tutumu; üçüncüsü ise bazı konularda nedenselliği kabul eden, bazı konuları ise âdet kavramı ile açıklayan Basra ekolünün anlayışıdır. Modern fizikte ise Newtoncu determinist anlayışlar ile Kuantum belirsizliğine dayanan indeterminist anlayışlar arasında bir ayrışmanın olduğu görülmektedir. Son dönemde yapılan bazı araştırmalarda kuantum belirsizlik ilkesi ile âdet teorisi arasında benzerlikler bulunduğu, daha doğrusu kuantumun standart yorumunun âdet teorisiyle örtüştüğü savunulmaktadır. Bu makalede kelâmcıların nedensellik anlayışları tabiat ve âdet teroileri ekseninde ele alınmakta ve bu anlayışların modern fiziğin ima ettiği nedensellik düşüncesiyle uyuşan ve ayrışan yönleri üzerinde değerlendirmeler yapılmaktadır. Sonuçta varlıklardaki tabiatları ve nedenselliği kabul eden kelâmcıların -özellikle Ebu İshâk en-Nazzâm’ın- anlayışından hareketle, modern fiziği de dikkate alan yeni bir okuma önerilmektedir.

DEBATES ON CAUSALITY IN ISLAMIC KALĀM AND MODERN PHYSICS: A Comparison Between the Theory of Ṭabʽ and the Soft-Deterministic Interpretations of Quantum Theory

The aim of this article is to discuss the causality concepts of Muslim scholars(mutakallimūn) in terms of modern physics theories and to shed light on theongoing debates in this context. It is possible to say that there are three attitudesabout causality in the Islamic kalām. The first one is the concepts that adopt theprinciple of causality based on the theory of nature (ṭabʽ); the second is theconcepts of Ashārītes that deny causality and explain the relations betweenentities in the universe with the concept of possibility based on the theory ofcustom (ʽādah), and the third one is the understanding of the Baṣra school, whichaccepts causality in some subjects and explains some issues with the concept ofʽādah. In modern physics, a similar divergence is seen between Newtoniandeterminist understandings and indeterminist understandings based onQuantum uncertainty. In some recent research, it is argued that there aresignificant similarities between the principle of quantum uncertainty and thetheory of custom. In this article, the causality conceptions of mutakallimūn areaddressed with the context of the theories of ʽādah and ṭabʽ. Then analyzes aremade on the aspects of these understandings that match and diverge with theidea of causality implied by modern physics. Consequently, a new reading issuggested, taking into account modern physics, based on the theories ofmutakallimūn who accept natures and causality in natural beings –especiallyAbū Isḥāq al-Naẓẓām (d. 231/845)-.

PDF

___

ABŪ ZAYD, Munā Ahmad. al-Tasawwur al-dharrī fī al-fikr al-falsafī al-Islāmī. Beirut: al-Muassasa al-Jâmiiyya, 1994.
AL-ASHʻARĪ, Abū Al-Hasan. Maqālāt al-Islāmiyyīn wa ikhtilāf al-muṣallīn. ed. M. Muhyiddin Abdülhamid. Cairo: Maktaba al-Nahdiyya al-Misriyya, 1955.
AL-BAGHDĀDĪ, ʽAbd al-Qāhir. al-Farq bayn al-firaq. ed. M. Uthmān Al-Husht. Cairo: Maktaba Ibn Sīnā, 1988.
AL-FĀRĀBĪ, Abū Naṣr. Arāu ahl al-Madīna al-fāḍila. ed. A. Nasri Nader. Beirut: Dār al-Mashrik, 1986.
AL-GHAZĀLĪ, Abū Ḥāmid. Tahāfut al-falāsifa. ed. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: YEK Publications, 2014.
AL-JUWAYNĪ, Imām al-Ḥaramayn. Kitāb al-Irshād ilā ḳawāṭiʻ al-adilla fī usūl al-iʻtiḳād. ed. Ahmad Abd al-Rahman al-Sāyih-Tavfīk Ali Vahba. Cairo: Maktaba al-Sakāfe al-Dīnīyya, 2009.
AL-KHAYYĀṬ, Abu al-Husayn. al-Intiṣār wa al-radd ʻalā Ibn al-Rāwandī almulḥid. ed. H. S. Nyberg. Beirut: Makta al-Dâr al-ʻArabiyya li al-Kitâb, 1993.
AL-MĀTŪRĪDĪ, Abū Manṣūr. Kitāb al-Tawḥīd. ed. Bekir TopaloğluMuhammed Aruçi. 18 Cilt. İstanbul: TDV Publications, 2001.
AL-MĀTŪRĪDĪ, Abū Manṣūr. Ta’wilāt al-Qur’ān. ed. Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Dār al-Mīzān, 2005.
AL-NASAFĪ, Abū al-Muʽīn. Tabṣıra al-adilla fī al-uṣūl al-dīn. thk. Hüseyin AtayŞaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Publications, 2004.
AL-NĪSĀBŪRĪ, Abū Rashid. Kitāb al-Masāil fī al-khilāf bayna al-Baṣriyīn waal-Baghdādiyyīn. ed. Maʻan Ziyāda-Ridwān al-Sayyid. Beirut: Maʻhad al-Anmā’ al-ʽArabī, 1979.
AL-SHAHRİSTĀNĪ, Abu al-Fatḥ. al-Milal wa al-niḥal. ed. Abū ʽAli Mahnā-ʽAli Hasan Fāʻūr. Beirut: Dār al-Maʻrifa, 1993.
AL-SHAYKH AL-MUFĪD. Awāil al-maqālāt. thk. Ibrāhim al-Anṣārī. Mashad: alMuʿtamar al-ʿālam, 2000.
ALTAİE, Basil. God, Nature, and the Cause: Essays in Islam and Science. USA: Kalam&Research Media, 2016. https://www.goodreads.com/book/show/32991750-god-natureand-the-cause
ALTAIE, Basil vd. “Mafhūm al-sababiyya fī al-fizyā al-muʽāsira wa ʽinda almutakallimīn al-muslimīn”. Kutadgu Bilig 23/ (2013), 255-294.
ALTAIE, Basil. “Re-Creation: A Possible Interpretation of Quantum Indeterminism”. ArXiv:0907.3419v2 [Quant-Ph] 23 Jul 2009, 1-18.
ARİSTOTELES. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Yapı Kredi Publications, 2005.
ARİSTOTELES. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Publications, 1996.
ARSLAN, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi 1 Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Publications, 2006.
AYDIN, Hasan. Eski Yunan’dan İslam’ın Klasik Çağına Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu. İstanbul: Bilim ve Gelecek Publications, 2009.
BARBOUR, Ian G. Issues in Science and Religion. USA: Prentice-Hall, 1966.
BOHR, Niels. Essays 1958-1962 on Atomic Physics and Human Knowledge. London: Interscience Publishers, 1963.
BULĞEN, Mehmet. Kelam Atomculuğu ve Modern Kozmoloji. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Publications, 2015.
DAVIES, Paul. Tanrı ve Yeni Fizik. çev. Barış Gönülşen. İstanbul: Alfa Publications, 2013.
DEMİR, Osman. “Determinizm ve Okasyonalizm Arasında: Mu’tezile’de Tevlid Düşüncesi ve Ehl-i Sünnetin Eleştirisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2014), 63-82.
DEMİR, Osman. Kelâmda Nedensellik İlk Dönem Kelamcılarında Tabiat ve İnsan. Klasik Publications, 2015.
DEVJI, Umit Yolsuloglu. “AI-Ghazāli and Quantum Physics: A Comparative Analysis of The Seventeenth Discussion of Tahāfut al-Falāsifa and Qantum Theory”. Canada: McGill University Institute of Islamic Studies, MA Thesis, 2003.
DHANANI, Alnoor. “Al-Mâtûrîdî and Al-Nasafî on Atomism and the Tabâiʻ”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtûrîdî ve Mâtûrîdîlik. ed. İlyas Çelebi. 65- 76. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Publications, 2012.
DHANANI, Alnoor. “Atomism in Islamic Thought”. Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures. ed. Helaine Selin. 379-381. Dordrecht: Springer Netherlands, 2008. https://doi.org/10.1007/978-1-4020-4425-0_8463
DHANANI, Alnoor. The Physical Theory of Kalām: Atoms, Space, and Void in Basrian Mu‘tazilī Cosmology. Leiden: Brill, 1993.
ERDEM, Hüsameddin. İlkçağ Felsefesi Tarihi. Konya: Hü-Er Publications, 2010.
ERDEMCİ, Cemalettin. Kelam Kozmolojisine Giriş. Ankara: Araştırma Publications, 2007.
FEYNMAN, Richard. The Character of Physical Law. USA: M.I.T Press, 1985.
GOLSHANI, Mehdi. “Islam and the Sciences of Nature: Some Fundamental Questions”. Islamic Studies 39/4 (ts.), 597-611.
GRIBBIN, John. Schrödinger’in Kedisinin Peşinde. çev. Nedim Çatlı. İstanbul: Metis Publication, 2005.
GRIBBIN, John. Schrödinger’in Yavru Kedileri: Gerçekliğin Peşinde. çev. Nedim Çatlı. İstanbul: Metis Publication, 2008.
HÂJÎCÊK, Petr. “Liberties in Nature: On Photons, Bugs and Chess Players”. arXiv:physics/0608275v3 [physics.class-ph] 28 Nov 2006, 1-28.
HARDING, Karen. “Causality Then and Now: Al Ghazālī and Quantum Theory”. The American Journal of Social Sciences 10/2 (1993), 165- 177.
HAWKING, Stephen. A Brief History of Time. New York: Bantam Press, 1996.
HAWKING, Stephen. The Universe in a Nutshell. London: Bantam Press, 2001.
HEISENBERG, Werner. Physics and Philosophy. London: Penguin Books, 2000.
IBN MAYMŪN, Abū ʿImran Mūsā. Dalālat al-ḥāʾirīn. Ankara: AÜİF Publications, 1974.
IBN SĪNĀ, Abū ʽAlī. Kitāb al-Shifā Metaphysic. çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Publications, 2004.
IŞIKLI, Şevki. “Kuantum Mekaniği İlkelerinin Felsefi İçerimleri”. Ankara: Ankara University Institute of Social Science, PhD Thesis, 2012.
KANDEMİR, Ahmet Mekin. Mu’tezili Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Publications, 2019.
KAZANÇ, Fethi Kerim. Kâdî Abdülcebbâr’da Nedensellik Kuramı. Ankara: Araştırma Publications, 2014.
KRANZ, Walter. Antik Felsefe: Metinler ve Açıklamalar. çev. Suat Baydur. İstanbul: Sosyal Publications, 1994.
MUHTAROGLU, Nazif. “Al-Mātūrīdī’s View of Causality”. Occasionalism Revisited. 3-21. Abu Dhabi: Kalam&Research Media, 2017.
ÖNER, M. Yılmaz. Prodeterminizm. İstanbul: Belge Publications, 2000.
PENROSE, Roger. Büyük, Küçük ve İnsan Zihni. çev. Cenk Türman. İstanbul: İzdüşüm Publications, 2005.
PLANCK, Max. Modern Doğa Anlayışı ve Kuantum Teorisine Giriş. çev. M. Yılmaz Öner. İstanbul: Spartaküs Publications, 1996.
POLKINGHORNE, John. Quantum Theory A Very Short Introduction. New York: Oxford University Press, 2002.
QĀḌĪ ʽAbd al-Jabbār. Kitāb al-Macmūʻ fī al-muḥīṭ bi al-taklīf 1. ed. J. J. Houben. Beirut: Matbaʻa al-Katūlīkiyya, 1962.
QĀḌĪ ʽAbd al-Jabbār. Kitāb al-Tawlīd min kitāb al-mughnī. ed. Osman Demir. İstanbul: Klasik Publications, 2015.
QĀḌĪ ʽAbd al-Jabbār. Sharḥ al-usūl al-khamsa. ed. İlyas Çelebi. İstanbul: YEK Publications, 2013.
TASLAMAN, Caner. Kuantum Teorisi, Felsefe ve Tanrı. İstanbul: İstanbul Publications, 2008.
TAYLOR, Richard. “Causation”. The Encyclopedia of Philosophy. ed. Paul Edwards. New York: Macmillan, 1967.
VERÇİN, Abdullah. “Harekete İki Farklı Bakış: Determinizm ve Atomizme Karşı Olasılıkçılık ve Bütünlükçülük”. Popüler Bilim 51/ (2001), 1-16.
WOLFSON, H. Austryn. The Philosophy of Kalām. London: Harward University Press, 1976.
YAVUZ, Yusuf Şevki. “Mâtûrîdî’nin Tabiat ve İlliyete Bakışı”. Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtûrîdî ve Mâtûrîdîlik. 56-64. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Publications, 2012