HANEFÎ MEZHEBİNİN TEŞEKKÜL SÜRECİNDE ALKAME B. KAYS’IN (Ö. 62/682) YERİ

İslam hukuk tarihinde fıkıh mezheplerinin ortaya çıkışı hicri üçüncü yüzyıladenk gelmektedir. Ancak mezheplerin oluşum süreci ilk kaynağa doğrumüteselsil bir bilgi, düşünce ve hoca ağına dayanır. Bu anlamda sahâbedöneminden itibaren farklı bölgelerde kurulan fıkıh okullarının birikimi nesildennesile aktarıldı. Bu aktarım gelişerek mezheplerin teşekkülüne kadar devam etti.Fıkıh geleneği olarak ifade edilen bu süreçte hoca halkasının önemi büyüktür.Buradan hareketle Hanefî mezhebinin ve doğal olarak kurucusu olan İmam EbûHanîfe’nin yetiştiği ve bağlı olduğu fıkıh mektebi, sonradan ehl-i re’y olaraktemayüz eden Kûfe merkezli Irak fıkhıdır. Kaynaklar bu geleneğin hocalarsilsilesini Abdullah b. Mes‘ûd, Alkame b. Kays, İbrahim en-Nehaî, Hammâd b. EbîSüleyman ve Ebû Hanîfe şeklinde kaydeder. Halkada adı geçen şahısların her biriHanefî mezhebinin oluşumunda farklı bir role sahiptir. İşte bu çalışma Alkame b.Kays’ın Kûfe fıkıh mektebinin oluşturduğu re’yci düşünce neticesinde tarihsahnesinde yer alan ve günümüze kadar etkisini sürdürmeyi başaran Hanefîmezhebinin oluşumundaki rolünü/etkisini ortaya koyma hedefiyle kalemealınmıştır. Bu çerçevede gerek fıkıh usulü gerekse de fıkha dair ona ait görüşlerinHanefî mezhebine ne ölçüde kaynaklık ettiğinin tespiti üzerinde durulacaktır.Ayrıca onun yetiştirdiği seçkin talebeleri aracılığıyla Hanefî fıkhına ne ölçüdekatkıda bulunduğunun izleri sürülecektir. Bu amaçla çalışma, iki temel başlıktanoluşacaktır. Birinci başlıkta kısaca Alkame b. Kays’ın hayatı ve ilmî kişiliğiüzerinde durulacaktır. İkinci başlık altında ise Alkame’nin fıkhî görüşleri ve bugörüşlerin Hanefî mezhebinde ne ölçüde yer bulduğu gibi konular ele alınacaktır.

IMPORTANCE OF ‘ALQAMAH B. QAYS (D. 62/682) DURING THE FORMATION PROCESS OF THE ḤANAFĪ LAW SCHOOL

One of the most important elements in the history of fiqh is the law schools. As a matter of fact, tens of sects of fiqh have emerged due to regional, methodical and educational differences in the historical process. Within this framework, the first school to complete its formation in terms of chronological order is the Ḥanafī school. For this reason, Ḥanafī school has an important place in studies on the history of fiqh. Like every denomination, Ḥanafī doctrine refers to a systematic structure of thought formed based on the accumulation before it. Research on the history of Islamic jurisprudence reveals that Ḥanafī Fiqh thought has a wellestablished history dating back to the founding of the city of Kufa. As a matter of fact, the Hanafi school is the expression of Iraqi fiqh thought represented by Imām al-A’żam Abū Ḥanīfah (d. 150/767) and his disciples, which had began in the first century of the Hijrah in the region of Iraq centered on Kufa and became increasingly widespread. After gaining an intellectual and principled structure, the Iraq/Kufa school/ecole of fiqh, which is the tradition of fiqh brought up by Abū Ḥanīfah, the founding imam of the Ḥanafī legal school, began to be called ahl al-ra'y and took its place in the Islamic legal history scene with this name. In spite of the contribution of ‘Omar and ‘Alī (may Allah be pleased with them), the sources recorded that the founding leader of this tradition is ‘Abdullāh b. Mas'ūd (d. 32/652-53) from amongst the companions. According to this general acceptance, in the formation of the Ḥanafī communion, there are many constituent names that lived in the period between ‘Abdullāh b. Mas'ūd and Abū Ḥanīfah. At the beginning of this chain comes ’Alqamah b. Qays (d. 62/682). Because ’Alqamah b. Qays is one of the two leading disciples of ‘Abdullāh b. Mas'ūd, the head of this lineage. Also, he is teacher and uncle of Ibrāhīm al-Naḥa’ī (d. 96/714) that is important ring of the chain. Given that Ibrāhīm al-Naḥa’ī is the teacher of Ḥammād b. Abū Suleimān (d. 120/738), whose classes attended Abū Ḥanīfah for eighteen years and studied fiqh, the contribution of ’Alqamah b. Qays and his role in the formation process of the Ḥanafī school comes into view as an undeniable reality. In this case, the question of importance of ‘Alqamahbased fiqh in the system of Ḥanafī legal school is supposed to be substantial.

PDF

___

ABDÜLAZİZ, Buhârî. Keşfu’l-esrar şerh usûli’l-Pezdevî. Kahire: Daru’l-Kütübi’lİslâmî, t.y.
ABDÜRREZZÂK, b. Hemmâm, Ebû Bekr. el-Musannef. Thk. Habîburrahman elAzamî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1403.
AYNÎ, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
BARDAKOĞLU, Ali. “Hanefî Mezhebi”. 26: 21-27. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997. https://islamansiklopedisi.org.tr/hanefimezhebi#1.
BUHÂRÎ. “Fedâilü’l-Kur’ân”. 8. Dımeşk: Dâr İbn Kesîr, 2002.
Burhânü’ş-Şerîa, Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî. el-Muhîtu’lBurhânî. Thk. Abdülkerim Sâmi el-Cündî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, 2004.
CESSÂS, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. Beyrut: Dâr İhyâü’t-türâsi’l-Arabî, 1405.
CESSÂS, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. Thk. İsmetullah İnâyetullah Muhammed İsmetullah. Beyrut: Dâru’lBeşâiri’l-İslâmiyye, 2010.
CEZERÎ, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Ğayetü’n-nihâye fî tabakâti’l-Kurrâ. t.y.
DERDÛR, İlyas. Târîhu’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2010.
DİHLEVÎ, Şâh Veliyullah. Huccetüullahi’l-bâliğa. Thk. Seyyid Sâbık. 1. Bs. Beyrut: Dâru’l-Cîle, 2005.
DİHLEVÎ, Şâh Veliyullah. ’İkdü’l-cîd fî ahkâmi’l-ictihad ve’t-taklîd. 1. Bs. Kahire: el-Matbaatü’s-selefiyye, t.y.
Ebû Yusuf, Yakub b. İbrahim. el-Âsâr. Thk. Ebü’l-Vefâ el-Afğânî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
ERKUT, Zekeriya. İbrahm en-Nehaî’nin İbadetlerle İlgili Fıkhî Görüşleri. Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, 2015.
FURAT, Ahmet Hamdi. Hanefî Mezhebinin Oluşumunda Kûfe Şehrinin SosyoKültürel Yapısının Etkisi. Doktora, İstanbul Üniversitesi, 2006.
HADDÂD, Ebû Bekir. el-Cevheretü’n-neyyire. Thk. İlyas Kaplan. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2006.
Hatip Bağdâdî. Târihû Bağdâd. Thk. Beşşâr Avvâd Maruf. Beyrut: Dâru’lĞarbi’l-İslamî, 2002. İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilaziz ed-Dımaşkî. Reddü’lmuhtâr ‘ale’d-Dürri’l-muhtâr şerhu Tenviri’l-ebsâr. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1992.
İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. el-Musannef fi’l-âhâdîs ve’l-âsâr. Riyad: Mektebetü’rRüşd, 1409.
İbn Hacer, el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’lilmiyye, 1415.
İbn Hacer, el-Askalânî. Takrîbü’t-tehzîb. Thk. Muhammed Avvâme. Dımeşk: Dâru’r-Reşîd, 1986.
İbn Hanbel, Ahmed. el-Müsned. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’lHadis, t.y.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî elKurtubî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-cedîde, t.y.
İbn Kayyim, el-Cevziyye. İ‘lâmü’l-muvakkıîn ‘an Rabbi’l-‘âlemîn. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
İbn Kudâme, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Muhammed. el-Muğnî. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1968.
İbn Nüceym, Zeynulâbidîn b. İbrahim, b. Muhammed. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzu’d-dekâik. Thk. Zekeriye ‘Umeyrât. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’lilmiyye, t.y.
İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. Thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 1. Bs. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Daru’lKütübi’l-İlmiyye, 2003.
İbnü’s-salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ma‘rifet envâ‘ ‘ulûmi’l-hadîs (el-Mukaddime). Thk. Nuruddîn ‘Itr. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1986.
İSFEHÂNÎ, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-. Hilyetü‟l-evliya ve tabakâtü’l-asfiyâ. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1996.
KAL’ACÎ, Muhammed Ravvâs. Mevsu‘at fıkh Abdillah b. Mes ‘ûd. Kahire: Mektebetü’l-Hâtemî, 1956.
KAL’ACÎ, Muhammed Ravvâs. Mevsu‘at fıkh İbrahim en-Nehaî. Cidde: Merkezü’l-Bahsi’l-ilmî ve ihyaü’t-türasi’l-İslâmî, 1979.
KÂSÂNİ, Ebi Bekr Alâuddîn b. Mes’ud. Beda’iu’s-sanâi’ fi tertibi’ş- şerâi’. 2. Bs. Dârü’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1986.
KATTÂN, Mennâ’ b. Halîl el-. Târîhü’t-teşrî’l-İslâmî. 5. Bs. Kahire: Mektebet Vehbe, 2001.
KEFEVÎ, Mahmûd b. Süleyman. Ketaibu a‘lami’l-ahyar min fukahâi mezhebi’nNu‘mani’l-muhtâr. Thk. Saffet Köse - Murat Şimşek -Hasan Özer - Huzeyfe Çeker - Güneş Öztürk. İstanbul: İrşad Kitabevi, 2017.
MEKKÎ, Ebü’l-Müeyyid el-Muvaffak b. Ahmed b. Muhammed el-Harizmî. Menâkıbü Ebî Hanîfe. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1983.
MEVSILÎ, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdud. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. Thk. Muhammed Adnan Derviş. Beyrut: Daru’lKütübi’l-İlmiyye, 1996.
MEYDÂNÎ, Abdulganî el-Ganîmî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. Thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2010.
Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Dürerü’l-hükkâm. Kahire: Dâr İhyâü’lkütübi’l-Arabiyye, t.y.
MOLLÂVÎ, Abdurrahman Yusuf İsmail. Fıkh ‘Alkame b. Kays en-Nehâî fi’l- ’ibâdât ve eserühû fi’l-fıkhi’l-Hanefî. Yüksek Lisans Tezi, Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, 1990.
MÜSLİM. “Fedâilü’s-sahâbe”. 118. Kahire: Dâr İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, t.y. NAÎMÎ, Ahmed Hamid. el-İmam Alkame b. Kays ve ârâuhü’l-fıkhiyye. Ammân: Daru’l-mu‘tez, 2016.
ÖZEL, Ahmet. “Alkame b. Kays”. 2: 467. Ankara: TDV Yayınları, 1989. https://islamansiklopedisi.org.tr/alkame-b-kays.
SAYMERÎ, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Alî b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe ve ashâbih. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
SERAHSÎ, Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
SERAHSÎ, Şemsü’l-eimme es-. Usulü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Marife, t.y.
ŞEHRİSTÂNÎ, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal. Kahire: Müessetü’l-Halebî, t.y.
ŞEYBÂNÎ, Muhammed b. Hasan. el-Asl. Thk. Mehmet Boynukalın. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2012.
ŞEYBÂNÎ, Muhammed b. Hasan. el-Hücce âlâ ehli’l-Medîne. Thk. MehdîHasan el-Keylânî Kâdirî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403.
ŞEYBÂNÎ, Muhammed b. Hasan. Kitâbü’l-âsâr. Thk. Ebü’l-Vefâ el-Afğânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1993.
ŞEYHÎZÂDE, Abdurrahman. Mecmaʿu’l-enḥur fî şerḥi Mülteḳa’l-ebḥur. Beyrut: Dâr İhyâü’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
ŞİMŞEK, Murat. İmam Ebû Hanîfe ve Hanefîlik. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
TABERÂNÎ, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. elMu‘cemü’l-kebîr. Musul: Mektebetü’l-‘ulûm ve’l-hikem, 1983.
TAHÂVÎ, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Thk. Sadettin Ünal. İstanbul: İSAM Yayınları, 1995.
TAHÂVÎ, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu meâini’l-âsâr. Thk. Muhammed Zührî en-Neccâr – Muhammed Seyyid Câdülhak. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 1994.
UZUNPOSTALCI, Mustafa. “Ebû Hanîfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1994.
UZUNPOSTALCI, Mustafa. “İlk İki Asırda Fıkıh”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1986): 315-343.
YAMAN, Ahmet. “Abdullah b. Mes‘ûd’un Hanefî Mezhebinin Oluşumundaki Rolü”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 4/2 (2004): 7-26.
YAMAN, Ahmet. “Sahâbenin Fıkhî Mezheplere Kaynaklığı”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 38 (2014): 11-44.
ZEHEBÎ, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikī ed-Dımaşkī. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2006.
ZEYLAÎ, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî. Tebyînü’l-hakâik. 2. Bs. Kahire: el-Matbaatü’l-kübrâ elEmîriyye, 1313