"Sır Derya" Havzasının Türk Tarihindeki Yeri ve Önemi

Sır Derya havzası, Orta Asya'nın sadece büyük nehirlerinden biri olan Sır Derya nehrinin bulunduğu yer değil, aynı zamanda insanoğlunun yaşadığı en eski mekânlardan ve medeniyetlerin ortaya çıktığı merkezlerden birisidir. Ortaçağ müelliflerinin eserlerinde "Maveraünnehir" şeklinde ifade edilen bölge Amu Derya (Ceyhun) ile Sır Derya (Seyhun) arasındaki bölgedir. Bu iki nehir sahilinde insanlığın en görkemli sanat eserleri ile donatılan ve adlarından tarihi-coğrafı eserlerde bahsedilen o meşhur şehirler ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda bu bölgede Türk tarihinin önemli olayları vuku bulmuş, Türk devletleri ve Hanlıkları kurulmuş, cihan hükümdarları dünyaya gelmiş ve Ulu düşünürler ölümsüz eserlerini buralarda yazmışlardır. Amu Derya boyunda Bûhâra ve Semerkant gibi ortaçağın şaheserleri ortaya çıkarken, Sır Derya boyunda da Otrar, Sıganak, İsficab, Yesi, Savran (Sauran), Barçınlığkent, Yenikent, Sütkent gibi bir çok şehirler kurulmuştu. Kent Türklerinin eski mekânlarından olan Sır Derya ve ötesinin eskiden beri bir Türk yurdu olduğu ve buralarda ortaya çıkan ve gelişen şehirlerin de onların eserleri olduğu bir gerçektir. Ortaçağlarda gelişerek, Ulu İpek Yolu'nun Orta Asya'daki önemli güzergâhı haline gelen bu şehirler hakkında araştırmalar yapılmış ve haklarında az-çok bilgiler bulunmaktadır. Fakat bu bölgenin eski tarihine dair araştırmalar olduğu istenilen ölçüde yeterli değildir. Tarihin kökenin eski devirlerde gizli olduğu gerçeğinden yola çıkarak, biz de Sır Derya havzasının kadim tarihine ait kısa bir inceleme yapmaya çalıştık. Bu çalışmamızda Maveraünnehir bölgesinin bir cephesini oluşturan "Sır Derya" havzasını ayrıca ele almamızın nedeni ise, Sır Derya havzasının "Türk yurdu olarak" Türk tarihindeki öneminden kaynaklanmaktadır.

The Sir Derya Region and It's Place in Turkish History

The Sir Derya region is not only the place where one of the bigest rivers of the Central Asia, Sır Derya is, but also a place of the oldest settlements of humanbeings took place and the civilations came up. This place that also took place in midle age literature as "Maveraiinnehr", is between Amu Derya (Ceyhun) and Sır Derya (Seyhun) region. At the shores of these two rivers famous cities appeared, where people made many gorgeous art crafts and, names of which where mentioned in historical and geograrhical works. At the same time in this region the most important events of Turkish history took place, Turkish states where established, significant leaders were born and great Thinkers wrote their important masterpice here. By Amu Derya river, while the masterpieces of the middle age such as Buhara and Semerkant came up, cities like Otrar, Sıganak, İsfıcab, Yesi, Savran (Sauran), Barçınlığkent, Yenikent, Siitkent were built by Sır Derya river. It has always been known, the region of Sır Derya and beyond was the oldest settlements of the city Turkish and the cities occured and developed here were their works. Althou many reserches were done about these cities that developed in middle ages and that became a significant cross road on great Silk Road. Few information were obtaint and the ancient historical reserches about this region are not sufficient. By knowing the fact that the root of the history is in the ancient times, I tried to put a focus on the history of the Sır Derya region. This reserch will also emphasise the importance of Sır Derya region as "Turkish Home" in the Turkish History.

___

AGACANOV, Sergey (2002), Oğuzlar, çev. E. Necef; A. Annaberdiyev, Selenge yayını, İstanbul.

ABDUERAHMAN, Varis (1997), "Divanü Lugat-it Türk'deki Türk İllerinin Çağdaş Çin Kaynakları İle Mukayesesi Ve Değerlendirilmesi", yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Ankara.

AKIŞEV, K. (1963) , Drevnaya Kultura Sakov i Usuney Dolinı Rek İli (İli nehri boyundaki eski İskit ve Uysun kültürüne dair), Almatı.

ALPISBAYEV, H. A (1961), Otkrıytie pamyatnikov drevni i pozdnego poliolita v yucnom_Kazakistane (Güney Kazakistan'da bulunana eski ve son taş devrine ait abideler), Sovyet Arkeolojisi der. Say. 1, Almatı

AKIŞEV.K- BAYPAKOV, K. (1972), Drevni Otrar (Kadim Otrar), Almatı.

Arkeologicheskiye isladovanoye v Kazakistane (Kazakistan'daki Arkeolojik araştırmalar), İlim Akademisi yasy, Almatı. 1973.

Arkeologicheskie isledovaniye na severnıh sklonah Karatau (Kara dağ'ın kuzey cephesinde yapılan arkeolojik araştırmalar), Kazakistan ilimler akademisi arkeoloji araştırmaları ansiklopedisi, c. XIV, Almatı. 1962.

ARTAMONOV, M. İ. (1973), Sokrovişe Sakov (İskitlerin hazineleri), Moskova.

BARTHOLD, V.V. (1963), Soçineniya, c. II. "İstoriya Turkestana" (Türkistan Tarihi), Moskova.

BAYPAKOV, Kari (1992), Ulu Cibek Colu cane Ortagasırlık Kazakistan (Ulu İpek Yolu ve Orta çağdaki Kazakistan), Almatı.

DURMUŞ, İlhami (1993), İskitler (Sakalar), Ankara.

ERGİN, Muharrem (1996), Orhun Abideleri, Boğazşiçi yay., 20. bask., İstanbul.

ERZAKOVİÇ, L. B. (1975), Po Sledam Drevniy Kulturı Kazakistana (Kazakistan'ın eski devir kültür anıtları), Almatı.

HAMZAOGLU, U. (2002), Türkterdin Oturukçu Örkenniyeti (Türklerin Şehir Kültürü), Almatı.

İslam Ansiklopedisi, "Sır Derya"maddesi, c. X.,

KABIŞEV, İ. (1997), Kazak Kaumı (Kazak Toplumu), Almatı.

KAŞGARLI Mahmud, (1992), Divanü Lûgat-it-Türk, çev. Besim Atalay.III., TDK. yay., Ankara. KazakSSR Tarihi (1980), İlim yaya., Almatı.

KONRATBAYEV, A. (1983), "Sır men Amu Kazpige Kuygan ba?" (Sır ile Amu Hazara Dökülmüş mü?), Bilim jane Enbek, dergisi, say.3. Almatı.

KONRATBAYEV, T. (1992), Ertedeki Eskertkişter (Eski Abideler) ,Almatı.

KOZIBAYEV, Manas (1998), The History of Kazakhistan, İlim akademisi yay., Almatı

KLAŞTORNIY, S. G. (1953) "Yaksart-Sır Derya" Sovet Etnograf isi, say. 3.

KURT, H. ( 1998), Orta Asya'nın İslamlaşma Süreci (Buhârâ Örneği, Ankara. Sır Öniri Ansiklapedyası (1998), (Sır Yöresi Ansiklopedisi), İlim yay. Almatı.

SENİGOVA, T. (1962), Poseleniye Aktöbe (Aktöbe yerleşim yeri), Kazakistan İlimler Akademisi bildirisi, , s. 57-70.

SÜMER, Faruk (1994), £sW Türklerde şehircilik TTK. yay., Ankara. (1992) Oğuzlar (Türkmenler) tarihi, boy teşkilatı, destanları, TDAY., yay., İstanbul.

STRANGE Guy Le (1968), The Lands of the Eastern Caliphate, 1968.

ŞEŞEN, Ramazan (1998), İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara.

TOGAN, Zeki Velidi (1981), Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun yay., İstanbul. (1945), Türk İli Haritası ve Ona Ait İzahlar, İstanbul.

TOLSTOV, S. P. (1962), Po Drevnim Deltam Oxsa Yaksarta (Eski Oxs ile Yaksart Deltaları), Moskova (1948), Po Seldam Drevni Horezmskoy Sevelezatsoy (Eski Harezim Uygarlığı İziyle), Leningrad.