Eski Türk Yazıtlarında Politik ve Askerî Terimlerden Örnekler

II. Türk Kağanlığı döneminde siyasal ve askerî alanda kullanılan bazı sözcükler temel leksik birimlerin mecazlaşması yoluyla elde edilmiş ve bu yolla kazanılan ögeler terimleşebilmişlerdir. Aynı dönemde sözcüklerin temel anlamları değişmeden terimleşebildikleri de saptanabilir. Bu yazıda, Köktürk politik örgütlenmesinin en üstünde yer alan yöneticinin adı kaganın, at "ad; unvan" ve sü ordu" sözcükleriyle oluşturduğu öbekler (kagan at, kagan sü) tartışılacaktır. Bu bağlamda eski Türk siyasal yaşamında kagan at söz öbeğinin "kağan unvanı, kağanın adı/unvanı" olarak değil "kağanlık unvanı" biçiminde anlaşılması gerektiği ve kagan atın eski Türk çağında politik ve idarî bir terim olarak kullanıldığı tezi savunulacaktır. Kagan sü söz öbeğinin ise, taşık- eyleminin kılıcısı olarak Tonyukuk Yazıtı, 33. satırda kayıtlı bir cümleden hareketle, "kağanlık ordusu" anlamında askerî bir terim olduğu ileri sürülecektir. Bu tezlerin dayanak noktasını ise, eski Türkçede eksiz (çekimsiz) ad + eksiz (çekimsiz) ad kuruluşuyla gerçekleşen söz öbeklerinin varlığı oluşturacaktır. Makalenin ana tezini, eksiz ad tamlaması kuruluşuyla eksiz ad + eksiz ad oluşan kagan at "kağanlık unvanı" ve kagan sü "kağanlık ordusu" söz öbeklerinin, dönemin siyasal ve askeri terminoloji ögeleri arasında yer aldığı düşüncesi oluşturmaktadır. Bu öneri, eski Türkçe döneminde ad tamlaması kuruluşlarının iyelik ve/veya ilgi durumu ekleri olmaksızın da gerçekleşebildiğini göstermesi bakımından önemlidir.

Examples of Political and Military Terminology in Old Turkic Inscriptions

Some words which were used in the political and military fields in the 2nd Turkic Kaganate period were obtained through the metapho-rization of the main lexicological items. Such words, therefore, be-came a part of the so-called terminology. In the same period, certain terms could also become part of the terminology without losing their basic meanings. Such terms could either consist of a single word or contain more than one word. This paper discusses the way the word kagan, which means an independent ruler of a tribe, constitutes noun phrases (kagan at, kagan sü) with the words at "name; title" and sü"army". In this regard, the paper suggests that the noun phrase kagan at does not mean "the name or title of the kagan", but means "royal title" in the old Turkish political life and argues that the noun phrase kagan at was used as a political and a military term in the old Turkic era. The paper also suggests that the noun phrase kagan sü was a mili-tary term meaning "royal army" in the same era. This suggestion is made on the basis of a sentence, registered in the 33rd line of the To-nyukuk Inscription. In this sentence the noun phrase kagan sü is the object of the verb taşık-. The reference point for these suggestions is the existence in old Turkic of noun phrases which were constructed through the noun in absolute+noun in absolute structure. The main argument of this paper is that the noun phrases kagan at"royal title" and kagan sü "royal army" are elements of the political and military terminology of the 2nd Turkic Kaganate period. This suggestion is important because it shows that noun phrases could be established without possessive suffixes in old Turkic period.

___

  • Aalto, Pentti, Gustav John Ramstedt and Johannes Gabriel Granö (1958). "Mate- rialien zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei". JSFOu LX/7: 3-91.
  • Adams, B. S. (1981). "A Feature of the Izafet in the Orhon Inscriptions". TDAY- Belleten 1978-79: 33-38.
  • Aydın, Erhan (2007). Şine Usu Yazıtı. Çorum: KaraM Yay.
  • Baykara, Tuncer (1997). "Taşra Yoruyur". Türk Kültürü Araştırmaları. İzmir: Akademi Kitabevi. 219-221.
  • Berta, Árpad (1994). "Die Verteilung der militärischen Termini in den Runenin- schriften. Acta Orientalia 47/1-2: 49-56.
  • _____. (2004). Szavaimat jól halljátok... Türk és Ujgur Rovásirásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: Jatepress.
  • Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press. (=ED)
  • Czégledy, Karoly (1999). Turan Kavimlerinin Göç'ü. Çev. Günay Karaağaç. İs- tanbul: Turan Vakfı.
  • Donuk, Abdülkadir (1988). Eski Türk Devletlerinde İdari-Askeri Unvan ve Terim- ler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
  • Doerfer, Gerhard (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im Neuper- sischen. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag. GMBH (=TMEN).
  • Eker, Süer (2006). "Sü ve Sü ile Yapılan Tarihî Askerî Terimler Üzerine Disiplinlerarası Bir İnceleme". Türkbilig 12: 104-133.
  • _______. (2007). Türk Dil Bilimi Bakımından Tarihî Askerî Terminoloji. Mo- dern Dönemlerde Rütbe ve Birlik Adları. Ankara: Grafiker Yay.
  • Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill Academic Publish- ers.
  • Giraud, René (1961). L'inscription de Baïn Tsokto, Édition Critique. Paris: Librairie d'Amérique et d'Orient Adrien-Maisonnevue.
  • Gömeç, Sadettin (1999). Köktürk Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.
  • _____. (t.y.). Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü. Ankara: Akçağ Yay.
  • _____ .(2000b). "Kök Türkçe Yazılı Belgelerinde Yer Alan Unvanlar". Erdem 12/36: 929-945.
  • Karcavbay, Sartkoca (2003). Orhon Muraları. Tarihnamalık-Derektanulık Taldav. Astana: Kül Tigin.
  • Kondratyev, V. G. (1962). "Konstruktsiya izafeta i pryaamoye dopolnıyeniye v yazıke pamyatnikov tyurkskoy runiçeskoy pis'mennosti". Uçenniya Zapiski Leningradskogo Gosudarstvennogo Universitate 16/306: 68-79.
  • Kormuşin, İgor V. (1997). Tyurskie yeniseyskie epitafii. Tekstı i issledovaniya. Mos- kva: Nauka.
  • Orkun, Hüseyin Namık (1994). Eski Türk Yazıtları I-IV. Ankara: Türk Dil Ku- rumu Yay. (=ETY).
  • Öner, Mustafa (2007). "Köktürkçe içik- Üzerine". István Mándoky Kongur Anısına-Kazak Dili Tarihi: Altay Dönemi, Prototürk Çağı, Eski Türk Anıtları Uluslararası Konferansı. 30 Kasım-2 Aralık. Astana-Kazakistan.
  • Palaz Erdemir, Hatice (2003). VI. Yüzyıl Bizans Kaynaklarına Göre Göktürk- Bizans İlişkileri. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay.
  • Pulleyblank, Edwin G. (1962-63). "The Consonantal System of Old Chinese". Asia Major 9, Part I: 58-144, Part II: 206-65.
  • Radloff, Wilhelm (1899). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. Zweite Folge. St. Petersburg.
  • Roux, Jean Paul (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yay.
  • Rybatzki, Volker (1997). Die Toñuquq-Inschrift. Szeged: Studia Uralo-Altaica 40.
  • ____.(2006). Die Personennamen und Titel der mittelmongolischen Dokumente, Eine lexikalische Untersuchung. Helsinki: Yliopistopaino Oy. http://ethesis.helsinki.fi/julkaisut/hum/aasia/vk/rybatzki/dieperso.pdf. (Erişim Tarihi: 23.07. 2007)
  • Sertkaya, Osman Fikri (1993). "Göktürk Yazıtlarında İsim ve Unvan Söyleme Geleneği". Uluslararası II. Türk Kültürü Kongresi 25-29 Eylül 1993. C. 2. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay. 593-600.
  • Shiratori, Kurakichi (1945). "Kaghan Unvanını Menşei". Çev. İbrahim Gökbakır. TTK-B 9/36: 497-504.
  • Sinor, Denis (2000). "[Kök]Türk İmparatorluğu'nun Kuruluşu ve Yıkılışı". Çev. Talat Tekin. Erken İç Asya Tarihi. Der. Denis Sinor. İstanbul: İletişim Yay. 383-424.
  • Tekin, Talat (1982). "The Tariat (Terkhin) Inscription". AOH 37/1-3: 43-68. (Aynı yazının Türkçesi: "Kuzey Moğolistan'da Yeni Bir Uygur Anıtı: Tar- yat (Terhin) Kitabesi". TTK-B 46/184: 795-838, Makaleler II Tarihi Türk Yazı Dilleri. Yay. Haz. Emine Yılmaz-Nurettin Demir. Ankara: Öncü Kitap. 170-226.)
  • _____.(1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg Yay.
  • _____.(2004). Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. Ed. Emine Yılmaz-Nurettin Demir. Ankara: Öncü Kitap.