Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Tıp Metinlerindeki İki Terim Üzerine Tespitler: Çignemek ve Çeynemek

14.-15. yüzyıllarda Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış tıp eserleri, çok önemli bir kelime hazinesine sahiptir. Bu kelime hazinesi, dönemin Türkçe tıp terminolojisinin niteliğini ve işlevselliğini de gözler önüne sermektedir. Ancak bu hazinenin sağlıklı bir şekilde ortaya konabilmesi için, metinlerin hassasiyetle irdelenmesi ve dönemin tıp anlayışının iyi bilinmesi gerekir. Bu makale, Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış tıp eserlerinin Türkiye Türkçesine çevirilerinde birbirine karıştırılan ve yanlış anlamlandırılan iki terimi ele almaktadır. Bunlar, "çignemek" ve "çeynemek" terimleridir. Tıp eserlerinin sözlük/dizin veya çeviri metin bölümlerinde iki terim aynı anlamda zannedilmekte ve bu durum metinlerin yanlış anlaşılmasına veya terimin geçtiği bölüme anlam verilememesine sebep olmaktadır. Terimlerin geçtiği birçok tıp yazması üzerinde yaptığımız çalışmalar sonucunda ulaştığımız tespitlerimize göre çignemek, bir rahatsızlığı, bir hastalık belirtisini, çeynemek ise bir tedavi şeklini karşılamaktadır. Makalede, metinlerden örneklerle konuya açıklık getirilmeye ve karışıklığın giderilmesine çalışılmıştır.

Some Clarification On Two Terms Used in Medical Texts Written in Old Anatolia Turkish: Çignemek and Çeynemek

Medical texts that were written in 14th-15th century Anatolian Turkish possess a very important vocabulary, which reveals the quality and functionality of the period's Turkish medical terminology. However, in order to present this vocabulary clearly, it is vital to examine the texts with scrutiny and know medical concept of the time. This article examines two terms that have been mistakenly translated and interpreted while translating into modern Turkish. These terms are "Çignemek" and "çeynemek". Çignemek and çeynemek are two different me-dical terms which are used in medical texts written in Old Anatolia Turkish. However, these two terms are thought to have the same meaning and used interchangably. This mis-conceptualization may lead to misinterpretations when such texts were translated or interpreted. The result of our studies, based on many medical text, has shown that çignemek is used for an illness or a symptom of an illness; however, çeynemek is used for a method of treatment of an illness. This article aims at enlightining the issue with examples from medical texts and correct the misconceptualization.

PDF

___

Bayat, Ali Haydar (2003). Tıp Tarihi. İzmir: Sade Matbaa.
Devellioğlu, Ferit (1993). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. 11. Baskı. Anka- ra: Aydın Kitabevi Yay.
Dündar, İsmail Hakkı (2002). "Sıtma (Malarya-Paludism-Plasmodiasis)". İnfeksiyon Hastalıkları ve Mikrobiyolojisi. C. I. İstanbul: Nobel Kitabevi. 659-676. İng. = İngilizce
Kâhya, Esin (1995). İbn-i Sinâ El-Kanun Fi't-Tıbb. C. I. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay. 101-114.
Kocatürk, Utkan (1991). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü. Ankara: Ankara Üni- versitesi Basımevi.
Mağmûmî, Şerefeddin (1910). Kâmûs-ı Tıbbî (Dictionnaire Encyclopédique Médi- cal / Français-Turc). Cilt I-II. Kahire: Osmanlı Matbaası.
Önler, Zafer (1998). "XIV.-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinin Dili ve Sözvarlığı". Kebikeç 6: 157-168.
Özden, Âkil Muhtar (1937). "İbni Sinâ Tıbbına Bir Bakış". Büyük Türk Filozofu ve Tıb Üstadı İbni Sina (Şahsiyeti ve Eserleri Hakkında Tetkikler). İstanbul: TTK Yay. 5-56.
Parlatır, İsmail (2006). Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yay.
Redhouse, Sir James W. (1992). Turkish and English Lexicon. İstanbul: Çağrı Yay.
Sarı, Nil (1999). "Osmanlı Hekimliği ve Tıp Bilimi". Yeni Tıp Tarihi Araştırma- ları 5: 11-68.
Şahin, Hatice (2008). "Tıp Yazmalarının Kelime Kadrosu Üzerine". I. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı. C. 2. Konya: Selçuk Üniversitesi Yay. 1301-1307.
Tarama Sözlüğü (1996). C. II. Ankara: TDK Yay.
Topaloğlu, Bekir ve Hayreddin Karaman (1988). Arapça - Türkçe Yeni Kamus. İstanbul: Nesil Yay.
Toparlı, Recep (2000). Ahmet Vefik Paşa - Lehçe-i Osmânî. Ankara: TDK Yay.
Turan, Fikret (2001). Eski Oğuzca Sözlük- Bahşayiş Lügati. İstanbul: BAY Yay.
Türkçe Sözlük (1998). C. II. Ankara: TDK Yay.
Türkmen, Seyfullah (2006). Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri. Doktora Tezi. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi.
Uludağ, Osman Şevki (1991). Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi. Sadeleşti- ren: İlter Uzel. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. 26-45.
Unat, Ekrem Kadri, Ekmeleddin İhsanoğlu ve Suat Vural (2004). Osmanlıca Tıp Terimleri Sözlüğü. Ankara: TTK Yay.
Uzel, İlter (1992). Cerrâhiyyetü'l-Haniyye (Şerefeddin Sabuncuoğlu). C. I. Ankara: TTK Yay. 3-6.
Yavuz, Kemal (1983). "XIII.-XIV. Asır Dil Yadigârlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri". Türk Dünyası Araştırmaları Yıllığı Faruk Kadri Timurtaş'a Ar- mağan 27: 9-57.
Zülfikar, Hamza (1991). Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları. Ankara: TDK Yay.
Taranan Metinler
Altıntaş, Ayten vd. (2003). Yâdigâr (Tabîb İbn-i Şerîf). C. I. İstanbul: Yerküre Yay.
_____, (2004). Yâdigâr (Tabîb İbn-i Şerîf). C. II. İstanbul: Yerküre Yay.
Bayat, Ali Haydar (2005). Kitâbü'l-Müntehâb fî't-Tıbb. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği Yay.
_____, (2007). Kemâliyye (Erken Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Bir Tıp Risalesi). İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği Yay.
Kaya, Emel (2002). Hekim Hayreddin Amasyavî'nin Hulâsatu't-Tıbb Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin). Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
_____, (2008). Muhyiddin Mehî'nin Müfîd (Nazmü't-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri. Doktora Tezi.Konya: Selçuk Üniversitesi.
Önler, Zafer (1990). Müntahab-ı Şifâ I (Giriş-Metin). Ankara: TDK Yay.
_____, (1999). Müntahab-ı Şifâ II (Sözlük). İstanbul: Simurg Yay.
Özçelik, Sadettin (2001). Kitâbü'l-Mühimmât. Ankara: AKM Yay.