Anadolu Selçukluları ve Beylikler Döneminde Sufi Çevreler: Toplu Bir Bakış Denemesi

Maveraünnehir, Harezm ve Irak gibi kültür merkezlerinde yüksek bir tasavvuf düşüncesine sahip olan tarikatların varlığı bilinmektedir. XIII. yüzyılda Moğol istilasıyla Ön Asya ile Anadolu'ya yönelen göç kitleleri içinde bunların yanı sıra popüler tasavvuf çevrelere mensup sufıler de bulunmaktaydı. Söz konusu gruplar Anadolu'da canlı ve renkli bir tasavvuf ortamı yarattılar. Çalışmada Türkiye Selçukluları ve Beylikler dönemindeki tasavvufi mektep ve tarikatların panoramasının çizilerek sosyal tarih kapsamında genel bir değerlendirmesinin yapılması amaçlanmaktadır: Bu makale Türkiye Selçukluları ve Beylikler dönemi sufilik araştırmalarının bir yandan Orta Asya ve Orta Doğu bir yandan da Osmanlı tarihinin önemli bir parçası olduğu önkabulüyle yazılmıştır.

The Sufi Circles in the Period of Principilaties and Anatolian Seljuks: Essaying a Comprehensive Look

It is known that in the cultural centres like Irak, Harezm and Mawarannahr there were religious sects having a high sufism thought. Along with these there were sufis from popular sufism circles among the immigrant masses which were going towards front Asia and Anatolia because of Mongolian invasion in 13th century. These groups created together a vivacious and colorful atmosphere of sufism in Anatolia. The purpose of this work is to draw a panaroma of sufi schools and sects in the Period of Principilaties and Anatolian Seljuks and make a general evalution in the extent of social history. This article was written with such a opinion that the sufism researchs of the Period of Principalities and Anatolian Seljuks are the part of both Middle Asia, Middle East - and Ottoman History.

___

TK KKA Nr. 564; 565; 584.

387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) (1996), Ankara.

ABDÜLKERIM bin ŞEYH MUSA (1991), Makâlât-ı Seyyid Harun, (Haz. Cemâl Kurnaz), Ankara.

AHMET EFLÂKÎ (1973), Ariflerin Menkıbeleri (Menâkıb al-Ârifîn), Çev. Tahsin Yazıcı, istanbul, I-II.

ALGAR, Hamid (2002), "Kâzerûniyye", TDVlA, XXV: 146-148. ÂŞIKPAŞAZÂDE (1332), Tevârih-i Al-i Osman, İstanbul. AZAMAT, Nihat, "Evhadüddîn-i Kirmanî", TDVlA, XI: 518-520.

BAYRAM, Mikâil (2002), "Anadolu Selçukluları Zamanında Evhadî Dervişler", Türkler, Ankara, VII: 320-327.

BAYRAM, Sadi (1991), "Lâdik ve Seyyid Ahmed-i Kebîr er-Rifaî Hazretleri", Türk Dünyası Araştırmaları, (74), 1991: 143-156.

BAYRAM, Sadi (1994), "Amasya-Taşova-Alparslan Beldesi Seyyid Nureddin Alparslan er-Rufai'nin 655H./1257 M. Tarihli Arapça Vakfiyesi Tercümesi ile 996 H./1588 M. Tarihli Seyyid Fettah Veli Silsile-namesi", Vakıflar Dergisi, XXIII Sayı.

BERTHELS, E. (1964), "Necmeddin Kübrâ", lA, IX: 163-164. Ibn BlBl (1996), El Evamirü'l-Ala'iye Fi'l-Umuri'l Ala'iye (Selçuk Name), (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara, I: 253.

BiLGiN, Orhan, "Fahreddin-i Irâkî", TDVlA, XII. 84-86.. BROWNE, E. G. (1956), A Literary History of Persia, Cambridge, II.

CANTACASIN, Theodore S. (1896), Petit Traicte de I'Origine des Turcqz, (Charles Schefer), Paris.

CAHEN, Claude (2000), Osmanlılardan Önce Anadolu, (çev. Erol Üyepazarcı), İstanbul.

CHITTIK, William C. (1981), "Sadr al-Dîn Qûnawî on the Oneness of Being", International Philosophical Qarterly, XXI: 171-184.

DEMiR, Necati (1996), Dânişmend-Nâme'nin Dil Özellikleri (Gramer-Metin-Sözlük), (Doktora Tez.), Konya: Selçuk Üniversitesi.

DEVLETŞAH (1994), Tezkire-i Devletşah, I, (Çev. Necati Lugal), istanbul. 240

DEWEESE, Devin (1996a), 'The Mash_'ikh-ı Turk and the Khojagan: Rethinking the Links Between the Yasav_ andd Naqshband_ Sufi Traditions", Journal of Islamic Studies, 180-207.

DEWEESE, Devin (1996b), "Yasav_ Shayhs in the Timurid Era: Notes on the Social and Political Role of Communal Sufi Affiliations in the 14th and 16th Centuries, Oriente Moderno, 2: 173-188.

ELVAN ÇELEBi (1995), Menâkıbu'l-KudsiyyeFî Menâsıbi'l-Ünsiyye (Baba H-yas-ı Horasânî ve Sülâlesinin Menkabevî Tarihi), (Haz. ismail E. Erünsal-A. Yaşar Ocak), Ankara.

ERZİ, H. Adnan (1942), "Bursa'da Ishakî Dervişlerine Mahsus Zaviyenin Vakfiyesi", Vakıflar Dergisi, sy II: 423-428.

Evliya Çelebi Seyahatnamesi (1314), istanbul: II, III, V.

FAROQHI, Suraiya (1973), "XVI-XVIII. Yüzyıllarda Orta Anadolu'da Şeyh Aileleri", Türkiye iktisat Tarihi Semineri 8-10 Haziran, Editör Osman Ok-yar, Ankara: 197-229.

FERİDU'D-DlN ATTÂR, Tezkiretü'l-Evliya, (Nşr. Nicholson), II.

GÖLPINARLI, Abdülbaki (1959), Mevlânâ Celâleddin, istanbul.

GÖLPINARLI, Abdülbaki (1983), Mevlânâ'dan Sonra Mevlevîlik, istanbul.

HALİL EDHEM (1334), Kayseriye Şehri.

HARTMAN, Angelika (1997), "al-Suhrawardi", El, IX: 778-782.

HiLMi ZiYA (1340), "Anadolu tarihinde dinî ruhiyat müşahedeleri", Mihrab Mecmuası, (13).

Ibn Battûta Seyahatnamesi (2004), Çeviri, inceleme ve Notlar: A. Sait Aykut, istanbul, I-II.

KARA, Mustafa (1991), "Anadolu'ya ilk Gelen Tarikatlardan Biri: Kâzeruniye ve Bursa'daki Dergâhı", Tarih ve Toplum, (93): 23-29.

KARA, Mustafa (1996), Tasavvufi Hayat, istanbul.

KARAİSMAİLOĞLU, Adnan (2004), "Mevlânâ Kogrelerinde Sunulmuş Olan Tebliğler", III. Uluslar Arası Mevlânâ Kongresi, 5-6 Mayıs 2003, Bildiriler: 331-358.

KARAMUSTAFA, Ahmet T. (1993), "Early Sufısm in Eastern Anatolia", Classical Persian Sufısm: from its Origins to Rumi, (Ed. Leonard Lewisohn), London, 1993: 175-198.

KOCATÜRK, Sadettin (1971), "Kalenderiye Tarikatı ve Hatîb-i Fârisî'nin Kalendernâmesi", Iran Şehinşahlığının 2500. Yıldönümüne Armağan, istanbul.

KONYALI, I. Hakkı (1964), Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi, Konya.

KONYALI, I. Hakkı (I960), Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, istanbul.

KÖPRÜLÜ, Fuad (1338), Türk Edebiyatında ilk Mutasavvıflar, Ankara 1993, s.200-205 ve "Anadolu'da islamiyet", DEFM, (1338).

KÖPRÜLÜ, Fuad (1341), "Bektaşiliğin MenşeTeri", Türk Yurdu, (T).

KÖPRÜLÜ, Fuad (1943), "Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları", Belleten, VII: 379-458.

KÖPRÜLÜ, Fuad (1969) "Abu Ishak Kazruni ve Anadolu'da Ishaki Dervişleri", Almancadan Çev. Cemal Köprülü, Belleten, XXXIII, 225-232.

KÖPRÜLÜ, Fuad (Osmanlı Devleti'nin Kuruluşu, Ankara 1988.

KÜÇÜK, Osman Nuri (2003), "Mevlânâ'nın Yöneticilerle ilişkileri ve Moğol Casusluğu iddiaları I", Tasavvuf, yıl 4, sy. 11, Temmuz-Aralık 2003. LÂMIÎ (1270), Tercüme-i Nefahâtu'l-Üns, istanbul.

LEWIS, Franklin D. (2003), Rumi-Past and Present, East and West The Life, Teaching and Poetry of Jalâl al-Din Rumi, Oxford.

Manâkıb-ı Hacı Bektâs-ı Velî "Vilâyet-nâme", (1958), (Haz. Abdülbaki Gölpı-narlı), istanbul.

MECDÎ (1989), Şakaik-ı Nu'maniye ve Zeyilleri, Hadaiku'ş-Şakaik, (Nşr. Haz. Abdülkadir Özcan), istanbul.

MELIKOFF, irene (1993), "Ahmed Yesevî ve Türk Halk Tasavvufu", Uyur idik Uyardılar, istanbul: 167-182.

Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu, (26-29 Mayıs 1993) (1993), Kayseri: (Erciyes Ünv. Yay).

NEŞRİ (1951), Kitâb-ı Cihannümâ, nşr. Franz Taeschner, Leipzig, I.

OCAK, Ahmet Yaşar (1992), Osmanlı imparatorluğu'nda Marjinal Sûfîlik: Kalenderîler, Ankara.

OCAK, Ahmet Yaşar (1993), "Türkiye Tarihinde Merkezi iktidar ve Mevleviler (XIII-XVIII. Yüzyıllar)", II. Milletlerarası Osmanlı Devleti'nde Mevlevihâneler Sempozyumu, 14-15 Aralık 1993 Aralık, Konya:

OCAK, Ahmet Yaşar (1994), "Türkiye'de Anadolu Selçukluları Din ve Tasavvuf Tarihi Araştırıcılığı Hakkında Bazı Düşünceler", III. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, Selçuklu Araştırmaları Merkezi (20-22 Mayıs 1993): 21-26.

OCAK, Ahmet Yaşar (1996a), "Mevlânâ Dönemi Anadolu'sunda Tasavvuf Akımları ve Mevlânâ", Türk Sufiliğme Bakışlar, istanbul: 88-97.

OCAK, Ahmet Yaşar (1996b), "Bir 13. Yüzyıl Mutasavvıfı ve Sûfîsi Olarak Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî", istanbul: 137-147.

OCAK, Ahmet Yaşar (1996e), Babaîler isyanı Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu'da tslâm-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü, istanbul.

OCAK, Ahmet Yaşar (1996d), "Türk Kültüründe Ahmed-i Yesevî: Hayatı, Şahsiyeti, Mesajı ve Etkileri", Türk Sufiliğine Bakışlar, istanbul: 31-50.

OCAK, Ahmet Yaşar (1996e), "Anadolu Halk Sûfîliğinde Ahmed-i Yesevî ve Yesevîlik Problemi", Türk Sufiliğine Bakışlar, istanbul: 51-63.

OCAK, Ahmet Yaşar (1996f), "Anadolu Heterodoks Türk Sufiliğinin Temel Taşı: Hacı Bektaş-ı Velî El-Horasânî", Türk Suftliğine Bakışlar, istanbul: 148-168.

OCAK, Ahmet Yaşar (1998a), Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar), istanbul.

OCAK, Ahmet Yaşar (1998,b), "Din", Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (Ed. E. insanoğlu), istanbul, II: 109-158.

OCAK, Ahmet Yaşar (2002), "Selçuklular ve Beylikler Devrinde Düşünce", Türkler, VII: 429-438.

OCAK, Ahmet Yaşar (2004), "Türkiye Selçukluları Devrinde Şehirli Tasavvufi Düşünce Yahut Mevlânâ'yı Yetiştiren Ortam", III. Uluslar Arası Mevlânâ Kongresi, 5-6 Mayıs 2003, (Bildiriler): 19-30. OKUYAN,Mehmet (2001), Necmuddîn Dâye ve Tasavvufi Tefsiri, istanbul.

ÖNDER, Mehmet, BlNARK, İsmet SEFERClOĞLU, Nejat (1974), Mevlânâ Bibliyografyası, Ankara, 2c.

ÖZ, Mehmet (1997), "XVI. Yüzyılda Lâdik Kazasında Mâlikâne-Divânî Sistemi", Vakıflar Dergisi, XXVI: 65-73.

SEYYİD BURHANEDDIN MUHAKKIK-ı TlRMlZÎ, Maârif, (Çev. Abdülbaki . Gölpınarlı, Ankara, Türkiye iş Bankası Yayınları).

SOBIEROJ, F. (1997), "Suhrawardiyya", EI, IX: 778.

SULTAN VELED (1976), îbtidâ-nâme, (çev. Abdülbaki Gölpınarlı), Ankara.

ŞEVKİ, Menâkıb-ı Şeyh Abu Ishak Kâzerûnî, Süleymaniye Ktp. Es'ad Efendi, Nr. 2429.

TOGAN, Z. Veledi (1953), "Yesevîliğe Dair Bazı Yeni Malûmat", Fuad Köprülü Armağanı, istanbul: 523-529.

TURAN, Osman (1953), "Selçuklu Türkiyesi Din Tarihine Ait Bir Kaynak: Fus-tât ul-'adâle fî kavâi'd is-saltana", Fuad Köprülü Armağanı, istanbul: 531-564.

TURAN, Osman (1971), Selçuklular Zamanında Türkiye, istanbul.

UYUMAZ, Emine (2001), "Anadolu Selçuklu Çağı Kronolojisi", Cogito, Selçuklular, sy. 29, Güz: 169-182