TÜRKÇEDE EKSİZ EDİLGENLİK (PASİFLİK) İFADESİ

Öz Türkçede, herhangi bir gramer anlamı taşımakla birlikte, bir göstericisi bulunmayan gramer kategorileri bulunmaktadır. Dilde en az çaba ilkesi, gereksiz tekrarlardan kaçınma zorunluluğu, estetik kaygılar ve dilin yapısal özelliklerinden kaynaklanan zorunluluklar gibi sebeplerle iletişim sırasında kimi dil birimleri derin yapıda bırakılmakta ve yüzey yapıda bazı boşluklar ortaya çıkmaktadır. Yüzey yapıda yer almayan bu ekler, “-Ø” işaretiyle gösterilmektedir. Dil bilimi alanında sıfır morfem (ing. zero-morpheme, Fr. morphème zéro, Alm. nullmorphem) denen bu dil hadisesinde anlam değiştiren veya işlev yükleyen hiçbir morfem yoktur. Bu yazıda, sıfır morfem olarak belirtilen gramer kategorileri içine dâhil edilebilecek, Tarihî Türk Şivelerinden günümüze kadar görülen başka bir sıfır morfem diyebileceğimiz eksiz edilgenlik (pasiflik) konusunu ele aldık. Edilgen fiil, öznesi belli olmayan yani fiilin gösterdiği işi yapan şahsın veya nesnenin açıkça bildirilmediği çekimli fiildir. Edilgenlik eklerimiz olan -l- ve -n- „yi almadığı halde Eski Türkçeden itibaren edilgenlik ifade eden fiillere rastlanmakta ve bunlar sadece söz diziminde ortaya çıkmaktadır. Eksiz edilgen olarak gösterdiğimiz çoğu fiilin kendi kullanıldıkları dönemler içinde -l-„li veya -n-„li edilgen şekillerinin de var olduğu görülür: ˝ay-, ayıl- ˝; ˝yarat-, yaratıl-˝; ˝kıl-, kılın-˝; ˝tu-, tun-, tul-˝; ˝it-, itil-˝; ˝çal-, çalın-˝; ˝yaz-, yazıl-˝ gibi. Bu fiillerin, Türkiye Türkçesindeki “kapı çalındı” yerine “kapı çaldı”, “yapılacak işlerim var” yerine “yapacak işlerim var”, örneğine benzer şekilde eksiz edilgen kullanımlarının her dönemde var olduğu söylenebilir

Anahtar Kelimeler:

Türk Ģiveleri, sıfır morfem, Edilgenlik

PDF

___

ARAT, Reşid Rahmeti (1979) Kutadgu Bilig I, Metin, Ankara: TDK Yayınları
ARAT, Reşid Rahmeti (1988) Kutadgu Bilig II (çeviri ) Ankara: TTK Yayınları
ARAT, Reşid Rahmeti (1979) Kutadgu Bilig III-İndeks Ankara: TTAE Yayınları
ARAT, Reşid Rahmeti (1992) Edib Ahmed Bin Mahmud Yükneki, Atebetü’lHakayık, Ankara: TDK Yayınları
ATA, Aysu (1997) Nasırü’d-din Bin Burhanü’d-din Rabguzi, Kısasü’l-Enbiya-I, Ankara: TDK Yayınları
ATALAY, Besim (1985) Divanu Lugati’t-Türk Tercümesi, Ankara: TDK Yayınları
AYDIN, Hasene (2012) “Dilde Sıfır Birim ve Sıfır Biçimbirimin Kullanımı” Turkish Studies, 7/2, Spring: 169-181
BANGUOĞLU, Tahsin(1990) Türkçenin Grameri, Ankara:TDK Yayınları
BARUTÇU Özönder, Sema (1998) Üç itigsizler, Ankara: TDK Yayınları
BARUTÇU Özönder, Sema (1996)ǾAlî Şîr Nevāyî ,Muĥākemetü’l–Luİateyn, Ankara: TDK Yayınları
CAFEROĞLU, Ahmet (1993) Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Enderun Kitabevi
CENGİZ, Halil Erdoğan(1983) Divan Şiiri Antolojisi, Ankara: Bilgi Yayınevi
COŞKUN, Volkan (2000) Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları
ÇİÇEKLER, Ahmet Naim (2016) “Eski Anadolu Türkçesindeki Eksiz Yapılan İlgi ve Belirtme Durumları Sıfır Biçimbirim Teorisiyle Açıklanabilir mi?” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, IV, 24 Mart: 163-176
DEMİRCİ, Kerim(2015) Kelime Bilgisi El Kitabı, Ankara:Anı Yayıncılık
ECKMANN, Janos (1996) Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya) Ankara: TDK Yayınları
ECKMANN János (1956) Nehcü’l-Feradis, II. Metin, Ankara: TDK Yayınları
ERASLAN, Kemal (2000) “-sar/ -ser İsim-fiil Ekinin Yapısı ve Fonksiyonları”, Hasan Eren Armağanı, Ankara: TDK Yayınları: 92-127
ERASLAN, Kemal (1999) “Türkçede İsim-Fiiller”, Türk Gramerinin Sorunları-II, Ankara:TDK Yayınları
ERCİLASUN, Ahmet B.(1989) Örneklerle Bugünkü Türk Alfabeleri, Ankara: TDK Yayınları
ERGİN, Muharrem (1985) Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları
GEMALMAZ, Efrasiyap, (1996) “STT‟nde İĢaretsiz (/.ŧ./) Görev Ögeleri Üzerine”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 6: 1-4
HAMILTON, j. Russell (1998) İyi ve Kötü Prens Öyküsü (Türkçe Çeviri:Vedat Köken), Ankara: TDK Yayınları
KAPLAN, Mehmet (2000) Hikâye Tahlilleri, İstanbul: Dergâh Yayınları
KARA, Mehmet (2001) Türkmence, Ankara: Akçağ Yayınları
KARAAĞAÇ, Günay ( 1997) Lutfî Divanı, Ankara: TDK Yayınları
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1989) Seyf-i Sarāyî, Gülistan Tercümesi, Ankara: TDK Yayınları
KAŞGARLI, Raile Abdülvahit (2015) “Bol- Fiilinin Yeni Uygurcadaki İĢlevi Üzerine”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi LI: 96-135
KORKMAZ, Zeynep (1992) Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları
KORKMAZ, Zeynep (1959) “Türkiye Türkçesinde İktidar ve İmkan Gösteren Yardımcı Fiiller ve GeliĢmeleri” TDAY-Belleten, Ankara: TDK Yayınları, 107-124
Necip Emir Necipoviç (1995) Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Çev: İklil Kurban) Ankara:TDK Yayınları
ORKUN, H. Namık (1987) Eski Türk Yazıtları, Ankara: TDK Yayınları
ÖNER, Mustafa (2013) “Nominatif hem nul morfema – Nominatif ve Sıfır Morfem ” Soxranenie i razvitie rodnıx yazıkov v usloviyax mnogonatsional‟nogo gosudarstva: Problemı i perspektivı (V. Mejdunarodnaya nauçno-praktiçeskaya konferantsiya), Kazan: Kazan Federal Üniversitesi, 160-162.
ÖZTÜRK, Rıdvan (1994) Yeni Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları
ÖZTÜRK, Rıdvan (1997) Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, Ankara: TDK Yayınları
ŞAHİN, Erdal (1999), Yurt Konulu Tatar Cırları, Ankara: TDK Yayınları
TİMURTAİ, F. Kadri (1994) Eski Türkiye Türkçesi (XV. Yüzyıl, Gramer, Metin, Sözlük), İstanbul: Enderun Kitabevi
TOPARLI Recep, ArgunĢah Mustafa (2008) MuǾinü’l-Mürîd, Ankara: TDK Yayınları
UÇAR ERDEM Filiz Meltem (2016) “Çağatay Türkçesinde Bol- Fiilinin Çok Anlamlı Yapısı” Dil Araştırmaları, Güz, 19: 125-151
ÜSTÜNOVA Kerime (2007) “Yalın Durum KarmaĢası”, Turkish Studies/Türkoloji Araştırmaları Dergisi, II, 4: 736-748
YUDAHİN, K. K.; TAYMAS, A.(1988) Kırgız Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları
YÜCEL, Bilal(1999) “Türkiye Türkçesinde Fiil Çatıları”, Türk Gramerinin sorunlarıII,Ankara:TDK Yayınları