SULTAN II. ABDÜLHAMİD’İN HAREMEYN HASSASİYETİ

Öz 19. yüzyılda ortaya çıkan uluslararası hadiseler, hemen bütün dünyada Müslümanlar aleyhine seyretmiş ve Osmanlı Devleti için de oldukça yıpratıcı olmuştur. Bu süreçte özellikle ülkeleri işgal edilen Müslüman halklar Osmanlı Devleti‟ne daha çok yakınlaşmıştır. 1877-1878 yıllarında yaşanan Osmanlı-Rus Harbi‟nden (93 Harbi) sonra Osmanlı tebaasının büyük çoğunluğunu Müslümanların oluşturması da, Sultan II. Abdülhamid‟i daha İslam merkezli bir siyaset gütmeye sevk etmiştir. Bu doğrultuda padişah, hac ibadetinin yerine getirildiği Mekke ve Hz. Muhammed‟in kabrinin bulunduğu Medine şehirlerine, yani İslam‟ın doğduğu merkezler olarak Haremeyn‟e belirgin bir ilgi göstermiştir. Hadimu’l-Haremeyn unvanını taşıyan Sultan II. Abdülhamid, Osmanlı Devleti‟nin Orta Doğu Arap vilayetlerinden biri olan Hicaz‟a özel bir ehemmiyet vermiş ve Haremeyn hususunda unvanına yarışır bir tutum sergilemeye çalışmıştır. II. Abdülhamid, Hicaz‟a yönelik yaklaşımları ile halifelik sıfatını bir derece daha meşrulaştırmak ve bütün İslam dünyasını arkasına almak istemiştir. Onun Hicaz vilayetine verdiği önem devlet salnamelerinden, Hicaz‟da gerçekleştirilen hayır harcamalarına kadar, pek çok uygulamada görülür. II. Abdülhamid, Hicaz valilerine verdiği talimatlarla bölgenin her türlü sorundan uzak ve huzurlu bir Osmanlı vilayeti olmasını temin etmeye çalışmıştır. 20. yüzyıla doğru ilerleyen bu dönemde, Mekke kalelerine Osmanlı sancağı çekilmesi gibi, Hicaz‟ın bir derece daha Osmanlılaştırılması için büyük bir gayret sarf edilmiştir. Osmanlı resmi yazışmalarında yüce hilafet tacının mücevheri şeklinde dahi nitelenen Haremeyn, halifelik emareleri ile bezenmiş ve her türlü harici etki ve girişimden sakınılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

II. Abdülhamid, Halife, Hicaz, Haremeyn, Hac

PDF

___

AHMED CEVDET PAŞA, (h. 1309/1891–1892),Tarih-i Cevdet, C. XI, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye.
AKARLI, Engin D., (1986), “ „Abdülhamīd II‟s Attempt to Integrate Arabs into the Ottoman System”, Palestine in the Late Ottoman Period Political, Social and Economic Transformation, David Kushner (Ed.), Jerusalem: Yad Izhak Ben-Zvi Press, s. 74-89.
ATEŞ, İbrahim (1981), “Osmanlılar Zamanında Mekke ve Medine‟ye Gönderilen Para ve Hediyeler”, Vakıflar Dergisi, S. 13, s. 113-170.
AYDIN, Sabit, (2007), “Osmanlı Döneminde Medine‟de Yapılan Tarihi Eserler” (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
BİDWELL, Robin, (1994), Travellers in Arabia, Reading Berkshire: Garnet Publishing Limited.
BLUNT, Wilfrid Scawen, (1882), The Future of Islam, London: Kegan Paul, Trench & Co.
BRUMMETT, Palmira, (2009), Osmanlı Denizgücü Keşifler Çağında Osmanlı Denizgücü ve Doğu Akdeniz’de Diplomasi, H. Nazlı Pişkin (Çeviren), İstanbul: Timaş Yayınları.
CEMALEDDİN EFENDİ II. Abdülhamid‟in Şeyhülislâmı, (2005), Siyasi Hatıralarım, Selim Kutsan (Haz.), İstanbul: Nehir Yayınları.
COURTELLEMONT, Gervais, (1897), Mon Voyage A La Mecque, Par s: L bra r e Hachette Et C .
DERİNGİL, Selim, (2007), İktidarın Sembolleri ve İdeoloji II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), Gül Çağalı Güven (Çeviren), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
DİETRİCH, (1997), “Muhammed Ahmed”, İslam Ansiklopedisi, C. VIII, M.E.B., Eskişehir Anadolu Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, s. 491-493.
EICKELMAN, Dale F., (2005), “Snouck Hurgronje, Christiaan”, Encyclopedia of Religion, C. XII, Macmillan Reference Usa, Thomson Gale, s. 8461.
EMECEN, Feridun M., (1994), “Hicaz‟da Osmanlı Hâkimiyetinin Tesisi ve Ebu Nümey”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tarih Enstitüsü Dergisi, Ayrı basım, S. XIV: s. 87-120.
EYÜB SABRİ, (1301), Mir’âtü’l-Haremeyn (Mir’ât-ı Mekke), C. I, Kostantıniyye: Bahriye Matbaası.
FAROQHI, Suraiya, (2008), Hacılar ve Sultanlar, Gül Çağalı Güven (Çeviren), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
FAYDA, Mustafa, (1983), “Hz. Ömer‟in Hayber ve Çevresi ile Necran‟dan Gayr-i Müslimleri Çıkarması”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. I: s. 51-66.
GEORGEON, François, (2006), Sultan Abdülhamid, Ali Berktay (Çeviren), İstanbul: Homer Kitabevi ve Yayıncılık.
GÜLSOY, Ufuk, (1994), Hicaz Demiryolu, İstanbul: Eren Yayıncılık.
el-HAC HÜSEYİN VASSAF, (2011), Hicaz Hâtırası, Mehmet Akkuş, (Haz.), İstanbul: Kubbealtı.
HARB, Muhammed, (h. 1417/1996), es-Sultan Abdülhamid es-Sâni Âhiru’s- Selatini’l-Osmaniyyin el-Kibar, Dımaşk: Daru‟l-Kalem.
HOCA SADETTİN EFENDİ, (1992), Tacü’t-Tevarih, C. IV, İsmet Parmaksızoğlu (Haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları,
HOGARTH, David George, (1978), Hejaz Before World War I: A Handbook, Cambridge-England: The Oleander Press.
HURGRONJE, C. Snouck, (1931), Mekka in the Latter Part of the 19th Century Daily Life, Customs and Learning the Moslims of the East-Indian-Archipelago, J. H. Monahan (Tran.), Leyden: Late E. J. Brill Ltd., London: Luzac & Co.
HÜLAGÜ, M. Metin (2007), Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri Hususi Doktoru Atıf Hüseyin Bey’in Hatıratı, İstanbul: Pan Yayıncılık.
İBRAHİM RİFAT PAŞA, (h. 1344/1925), Mir’âtü’l-Haremeyn ev er-Rehelâtü’l- Hicaziyye ve’l-Hacc ve Meşa’iruhu’d-Dîniyye, C. I-II, Kahire: Matba‟atü Dâri‟l- Kütübi‟l-Mısriyye.
İNALCIK, Halil, (2006), Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300–1600), Ruşen Sezer (Çeviren), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
KARAL, Enver Ziya, (1983), Osmanlı Tarihi Birinci Meşrutiyet ve İstibdat Devirleri 1876-1907, C. VIII, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KARPAT, Kemal H., (2005), İslâm’ın Siyasallaşması, Şiar Yalçın (Çeviren), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
KASIM İZZEDDİN, (1328/1912-1913), Hicaz Sıhhiye İdaresi Senevî Rapor Hicaz’da Teşkilat ve Islahat-ı Sıhhiye 1329 Senesi Hacc-ı Şerifi, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
KAYMAKAM ŞAKİR, (1308/1890-1891), Hicaz’ın Ahvâl-i Umumiye-i Sıhhiye ve Islahat-ı Esasiye-i Hazırasına Dair Bazı Müşahedat ve Mülâhazat-ı Bendegânemî Hâvî Bir Lâyiha-i Tıbbiye, Kostantiniyye: İstanbul Üniversitesi Ktp., TY, Nr. 4609.
KURŞUN, Zekeriya, (1997), “Osmanlı Hakimiyet Anlayışında Hicaz ve Bayrak Meselesi”, Tarih ve Medeniyet, S. XXXVIII: s. 25-28.
KURŞUN, Zekeriya, (1999), “Osmanlı Devleti İdaresinde Hicaz (1517–1919)”, Osmanlı, Güler Eren (Ed.), Halil İnalcık (Yayın Kurulu Başkanı), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, C. I, s. 316-325.
el-MAVERDÎ, Ebi‟l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib el-Basrî el-Bağdadî, (t.y.), el- Ahkamu’s-Sultaniyye ve’l-Vilâyâti’d-Diniyye, el-Kadî Nebîl Abdurrahman Heyyavî (thk.), Beyrut: Şirketu Dâru‟l-Erkam b. Ebi‟l-Erkam.
MUHAMMED EL-EMÎN EL-MEKKÎ, (r. 1318/1902), Hulefa-i İ’zam-ı Osmaniye Hazeratının Haremeyn-i Şerifeyndeki Âsar-ı Mebrûre ve Meşkûre-i Hümayunlarından Bahis Tarihi bir Eserdir, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye.
OCHSENWALD, William, (1984), Religion, Society and the State in Arabia The Hijaz Under Ottoman Control, 1840–1908, Columbus: Ohio State University Press.
OCHSENWALD, William, (1998a), “Ottoman Subsidies to the Hijaz 1877-1886”, Religion, Economy, and State in Ottoman-Arab History, İstanbul: The Isis Press, s. 43-52.
OCHSENWALD, William, (1998b), “The Commercial History of the Hijaz Vilayet, 1840-1908”, Religion, Economy, and State in Ottoman-Arab History, İstanbul: The Isis Press, s. 53-76.
ÖZCAN, Azmi, (2005), “Osmanlı Devletinin Son Döneminde Araplar Arasında Hilâfet Karşıtı Faaliyetler (1877-1909)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. XII: s. 77-100.
ÖZYÜKSEL, Murat, (2002), “Hicaz Demiryolu”, Türkler, Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (Ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, C. XIV, s. 470-480.
PAKALIN, Mehmet Zeki, (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.II- III, İstanbul: M.E.B. Yayınları.
ROGAN, Eugene, (2017), Araplar Bir Halkın Tarihi, Cem Demirkan (Çeviren), İstanbul: Pegasus Yayınları.
es-SÂBÛNÎ, Muhammed Ali, (h. 1406/1986), Safvetü’t-Tefasîr, C. I, Beyrut: Dâru‟l- Kalem.
SARIYILDIZ, Gülden, (1996), Hicaz Karantina Teşkilâtı (1865-1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
es-SAVVAF, Faik Bekr, (h. 1426/2005), el-Alâkât Beyne’d-Devleti’l-Osmaniyye ve Eklîmi’l-Hicaz Fi’l-Fetre Ma Beyne 1293-1334 h (1876-1916) m, Cidde: Dâru‟l- Muhammedî.
ŞEMSEDDİN SAMİ, (2009), Kâmûs-ı Türkî, Ömer Faruk Akün (Önsöz), İstanbul: Kapı Yayınları, [Ş. Sami, (1317/1899), Kâmûs-ı Türkî, Ahmed Cevdet (Sahip ve Naşiri) Dersaadet: Ekdam Matbaası].
Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları Sultan Abdülhamid, (1999), İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
TUNCER, Harun (Haz.), (2010), Osmanlı’nın Gölgesinde Bir Uzakdoğu Devleti Açe, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, (1972), Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, (1983), Osmanlı Tarihi İstanbul’un Fethinden Kanunî Sultan Süleyman’ın Ölümüne Kadar, C. II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Arşiv Belgeleri Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) A.MKT.MHM 530/36, h. 5.Ca.1325 (16.6.1907).
C.DH 61, h. 10.Ra.1233 (18.1.1818).
C.DH 10782, h. 29.Ra.1234 (26.1.1819).
DH.MKT 1420/79, h. 23.Ş.1304 (17.5.1887).
DH.MKT 1422/71, h. 2.N.1304 (25.5.1887).
DH.MKT 1465/96, h. 7.Ra.1305 (23.11.1887).
DH.MKT 1469/119, h. 29.Ra.1305 (15.12.1887).
DH.MKT 1541/26, h. 4.M.1306 (10.9.1888).
DH.MKT 69/41, h. 5.Z.1310 (20.6.1893).
DH.MKT 396/38, 18.M.1313 (11.7.1895).
DH.MKT 623/46, h. 29.Ş.1320 (1.12.1902).
DH.MKT 706/49, h. 13.S.1321 (11.5.1903).
DH.MKT 1025/55, h. 20.N.1323 (18.11.1905).
DH.MKT 1223/66, r. 22 Kânunuevvel 1323 (4.1.1908).
HR.SYS 2824/57, r. 16 Kânunusani 1309 (28.1.1894).
HR.TO 256/51
İ.DH 903/71744, h. 5.S.1301 (m. 6.12.1883).
İ.DH 1008/79667, h. 15.S.1304 (13.11.1886).
İ.DH 1117/87351, h. 6.Ca.1306 (8.1.1889).
İ.HUS 36/1312.L/8, h. 29.L.1312 (25.4.1895).
İ.HUS 173/1327.M/45, h. 17.M.1327 (8.2.1909).
İ.MMS 108/4646, h. 25.R.1307 (19.12.1889).
MV 19/35, h. 26.B.1304 (20.4.1887).
Y.A.HUS 188/31, h. 5.Ca.1303 (9.2.1886).
Y.A.HUS 209/15, h. 5.R.1305 (21.12.1887).
Y.A.HUS 212/60, h. 24.B.1305 (6.4.1888).
Y.A.HUS 216/13, h. 4.Z.1305 (12.8.1888).
Y.A.HUS 268/70, h. 12.C.1310 (1.1.1893).
Y.A.HUS 464/39, h. 23.L.1321 (12.1.1904).
Y.A.RES 15/38, h. 17.Ca.1299 (6.4.1882).
Y.EE 6/36.
Y.EE 5/103, 4.6.1881.
Y.EE 6/7, h. 27.Za.1298 (21.10.1881).
Y.EE 88/79, h. 17.Z.1298 (10.11.1881).
Y.EE 127/80, h. 1.Ra.1301 (31.12.1883). .EE 125/16, h. 8.C.1302 (25.3.1885).
Y.EE 8/18, r. 5 Temmuz 1301 (17.7.1885).
Y.EE 4/29, h. 29.Z.1312 (23.6.1895).
Y.EE.d 1087, r. 27 Nisan 1310 (9.5.1894).
Y.PRK.ASK 48/88, h. 1.Z.1305 (9.8.1888).
Y.PRK.AZJ 22/11, r. 7 Temmuz 1308 (19.7.1892).
Y.PRK.BŞK 7/14, h. 26.M.1301 (27.11.1883).
Y.PRK.KOM 8/31, h. 25.B.1310 (12.2.1893).
Y.PRK.UM 4/15, h. 21.Z.1297 (24.11.1880).
Y.PRK.UM 7/64, h. 11.B.1302 (26.4.1885).
Salnameler Hicaz Vilayeti Salnamesi, (h. 1301/1883-1884), 1. Def‟a, Hicaz Vilayeti Matbaası.
Hicaz Vilayeti Salnamesi, (h. 1303/1885-1886), 2. Def‟a, Mekke-i Mükerreme.
Hicaz Vilayeti Salnamesi, (h. 1305/1887-1888), Cidde Vali Kaimmakamı Muhammed Arkî Bey (Düz.), Def‟a 3, Mekke-i Mükerreme.
Hicaz Vilayeti Salnamesi, (h. 1306/1888-1889), Def‟a 4, Mekke-i Mükerreme.
Hicaz Vilayeti Salnamesi, (h. 1309/1891-1892), 5. Def‟a, Hicaz Vilayeti Matbaası. Salname, (h. 1293/1876-1877), Def‟a 31.
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, (h. 1297/1879-1880), 35. Def‟a, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, (h. 1305/1887-1888), 43. Def‟a, Mahmud Bey Matbaası.
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, (h. 1306/1888-1889).