OSMANLI MEMURLARINDA ŞUUR BOZUKLUĞUNA (MUHTELL-İ ŞUUR) VE DEMANSA (ATEH) BAĞLI MALULEN EMEKLİLİK

Emeklilik, çalışma hayatında bulunan insanların ihtiyarlık, sağlık veya sakatlıklar sebebiyle bu görevinden isteyerek ya da zorunluluktan ayrılmasıdır. Malulen emeklilik ise görevini yürüten bir çalışanın kaza, savaş ve benzeri gerekçelerle hastalık, yaralanma ve sakatlık neticesinde görevini yapamayacak durumda olanların emekli edilmesi anlamına gelmektedir. Her toplumun emeklilik sistemi, kendi tarihi seyri içinde şekillenmiş ve sosyal güvenlik sistemini oluşturmuştur. Günümüzde sosyal güvenlik hizmetleri arasında yer alan emeklilik uygulamalarının Sanayi Devrimi ile sistemli hale geldiği bilinmektedir. Osmanlı Devleti’nde kuruluştan itibaren emeklilik işlemleri var olup bu işlemler belirli şartlar altında sultanın ihsanı olarak uygulanmaktaydı. Ülkede yaşanan ekonomik bunalımlar ve dünyada dönüşen sosyal güvenlik uygulamaları sebebiyle Osmanlı Devleti’nde de değişim yaşandı. Bu bağlamda askeri, ilmiye ve mülkiye tekaüd sandıkları kuruldu ve mevzuatları oluşturuldu. Bu araştırmada Osmanlı kurumlarında görev yapan memurların malulen emeklilik durumları ve tekaüd sandıklarının mevzuat süreçleri incelendi. Araştırmada nitel araştırma yöntemi, retrospektif/regresif tekniği kullanıldı. Veriler, T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivinde (BOA) Belge Tarama Sistemi (BETSİS) üzerinde açık erişime sunulan kayıtlar üzerinden muhtell-i şuur ve ateh kavramlarının yer aldığı belgelerden ve alanyazından elde edildi. Veriler, içerik analizi ile değerlendirildi. Verilerin sayısallaştırılmasında ve betimsel analizinde Pivot Table’dan yararlanıldı. Emeklilik uygulaması içinde yer alan malulen emeklilik işlemlerinde mevzuatların daha çok savaş ve sakatlanma üzerinde yoğunlaştığı görüldü. Akıl sağlığına bağlı hastalıklar içinde yer alan muhtell-i şuur ve ateh ile ilgili maluliyetlerle ilgili boşluklar olduğu anlaşıldı. Bu boşlukların uygulamalarda gözetim, tanı ve tedavi süreçleriyle ilgili işlemlerde mağduriyetler yaşattığı ortaya çıktı. Bunun yanında muhtell-i şuur ve ateh rahatsızlığıyla emeklilik işlemlerinin askeri, ilmiye ve mülkiye içinde dağılımında % 67’lik payla mülkiye görevlilerinin bulunduğu tespit edildi.

Anahtar Kelimeler:

Emeklilik, malul, muhtell, şuur, ateh, demans, Emeklilik, malul, muhtell, şuur, ateh, demans

PDF

___

Ahmet Cevdet Paşa. 1884. Mecelle-i Ahkâm-i Adliye. İstanbul: Matbaa-yı Osmaniye.
Aksu, Cevat (Yazar). 2004. “Dar-I Şurâ-yı Askerî (Kuruluşundan 1876 Yılına Kadar)”. Yüksek Lisans, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Akyıldız, Ali. 2014. Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme. 4. bs. İstanbul: İletişim Yayınları.
Avni Mahmud. 1326. Muhtasar Emrâz-ı Akliye. İstanbul: Ahmed İhsan ve Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi.
Aydın, Mehmet Âkif. 2001. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Basım.
Aysevener, Kubilay. 2000. “Bir Tarih Yöntemi Olarak Soru ve Yanıt Mantığı”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 40(3-4): 37-49.
Baltacı, Ali. 2019. “Nitel Araştırma Süreci: Nitel Bir Araştırma Nasıl Yapılır?” Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5(2): 426-38.
Basman], Cevdet Ferid. 1926. “Kanun-ı Cezamıza Göre Cinnet”. Dârülfünun Hukuk Fakültesi 4(25): 229-35.
Berki, Şakir. 1968. “Vakıfların Devlete ve Devletin Vakıflara Hizmeti”.
Beyazıt, Yasemin. 2014. Osmanlı İlmiyye Mesleğinde İstihdam (XVI. yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Bloch, Marc. 2013. Tarih Savunusu veya Tarihçilik Mesleği. Çev. Ali Berktay. İstanbul: İletişim Yayınları.
Braudel, Fernand. 2004. Maddi Uygarlık Gündelik Hayatın Yapıları. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. 2. bs. İstanbul: İmge Kitapevi.
Collingwood, Robin George. 1996. Tarih Tasarımı. Çev. Kurtuluş Dinçer. 2. bs. Ankara: Gündoğan Yay.
Dı̇lı̇k, Sait. 1988. “Sosyal Güvenliğin Tarihsel Gelişimi”. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 43(1): 41-80.
Doğan, Nazire. 2013. “Osmanlı İlmiye Sınıfı’nın Emekliliği, İlmiye Tekaüd Sandığı’nın Kuruluşu ve Faaliyetleri”. Yüksek Lisans, Bozok Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yozgat.
Dönmez, İbrahim Kâfi. 1993. “Cünûn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 8: 125-29.
Ekinci, Ekrem Buğra. 2008. Osmanlı Hukuku. İstanbul: Arı Sanat Yayınları.
Findley, Carter Vaughn. 2014. Osmanlı İmparatorluğu’nda Bürokratik Reform Babıâli, 1789-1922. Çev. Ercan Ertürk. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Gökay], Fahreddin Kerim. 1924. Aklî Hastalıkların Teşhisi ve Tedavisi. İstanbul: Kadir Matba’ası.
Gökbilgin, Tayyib. 1950. “Arpalık”. İslâm Ansiklopedisi 1: 592-95.
Güvercin, Cemal Hüseyin. 2004. “Sosyal Güvenlı̇k Kavramı ve Türkı̇ye’de Sosyal Güvenlı̇ğı̇n Tarı̇hçesı̇”. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 57(2): 89-95.
İnalcık, Halil. 2016. “Fransız Annales Ekolü ve Türk Tarihçiliği”. ss. 292-304 içinde Doğu Batı Makaleler II. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
İpşirli, Mehmet. 2011. “Tekaüt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 40: 340-41.
Kala, Eyüp Sabri. 2018. Osmanlı Sosyal Güvenlik Hukuku (1865-1923): Sosyal Güvenlik Mevzuatı ve Sosyal Sigortaların Kuruluşu. Hiperyayın: İstanbul.
Makal, Ahmet. 2000. “XIX. Yüzyıl sonları, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Çalışma İlişkileri”. ss. 86-109 içinde Osmanlı. C. 5. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Manav, Nursel. 2018. Mülkiye Tekaüd Sandığı: Kuruluşu ve Faaliyetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Martal, Abdullah. 2000a. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Emeklilik ve Buna İlişkin İlk Düzenlemeler”. XIII. Türk Tarih Kongresi- Kongreye Sunulan Bildiriler 4-8 Ekim 1999 (9): 1691-1702.
Martal, Abdullah. 2000b. “Osmanlı Ordusunda Emeklilik ve Buna İlişkin Bir Nizamname”. ss. 29-42 içinde Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri-I. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
Muallim Naci. 1318. “Lugat-ı Naci”.
Orhan, Sadettin. 2015. “Osmanlı Devletinde Tanzimat Sonrası Dönemde Sosyal Güvenlik Düzenlemeleri”. İş ve Hayat 1(1): 193-210.
Özbek, Nadir. 2002. “Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Sosyal Devlet”. Toplum ve Bilim (92): 7-33.
Özbek, Nadir. 2017. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Yardım Uygulamaları”. ss. 575-601 içinde Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. İnalcık, Seyitdanlıoğlu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Özcan, Tahsin. 1999. “Osmanlı Toplumunda Sosyal Güvenlik Üzerine Bazı Gözlemler”. ss. 110-15 içinde Osmanlı. C. 5. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Özger, Yunus. 2011. “Tanzimat Sonrası Osmanlı Kara Ordusunda Emeklilik İşlemlerine Dair Yapılan Düzenlemeler ve 1881 Tarihli Tekâüt Kanunnamesinin Tahlili”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (30): 201-37.
Özger, Yunus. 2013. Osmanlı Ordusunda Emeklilik Sistemi ve Askeri Tekaüd Sandığı (1865-1923). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Özger, Yunus. 2014. “II. Abdülhamit Devrinde Orduda Uygulanan Sosyal Güvenlik Politikası ve Emeklilik”. ss. 157-74 içinde Sultan 2. Abdülhamid Sempozyumu, 20-21 Şubat 2014, Selanik, bildiriler Sultan İkinci Abdülhamid Sempozyumu, 20-21 Şubat 2014, Selanik, Bildiriler. C. 2. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Öztürk, Mustafa. 1983. “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye Ordusundan Emeklilik ve İhraç (1829-1840)”. ss. 1-11 içinde Birinci Askeri Tarih Semineri Bildiriler II. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
Şahı̇n, Metehan. 2020. “Osmanlı Emeklilik Sistemi’nde Arpalık Uygulaması”. SGD- Sosyal Güvenlik Dergisi Cilt 10, Sayı 1(Sayı 1): 185-96.
Şen, Murat. 2002. “Osmanlı Devleti’nde Sosyal Güvenlik Sistemi”. Türkler 10: 514-27.
Şenocak, Hasan. 2009. “Sosyal Güvenlik Sistemini Oluşturan Bileşenlerin Tarihi Süreç Işığında Değerlendirilmesi”. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi (56): 409-68.
Tabakoğlu, Ahmet. 1993a. “Osmanlı Sosyal Güvenlik Sistemi I”. İktisat ve İş Dünyası Bülteni, 45-56.
Tabakoğlu, Ahmet. 1993b. “Osmanlı Sosyal Güvenlik Sistemi II”. İktisat ve İş Dünyası Bülteni, 18-19.
Tekeli, İlhan. 1998. Tarihyazımı Üzerine Düşünmek. Ankara: Dost Kitabevi.
Tunalı, Ayten Can (Yazar). 2003. “Tanzı̇mat Dönemı̇nde Osmanli Kara Ordusunda Yapilanma (1839 -1876)”. Doktora, Ankara Ünı̇versı̇tesı̇ Sosyal Bı̇lı̇mler Enstı̇tüsü, Ankara.
Türkbeyler, İbrahim Halil, Ahmet Çı̇ğı̇loğlu, Zeynel Abidin Öztürk. 2021. “Yaşlanma Epidemiyolojisi”. Türkiye Klinikleri Geriatri - Özel Konular 7(2): 1-6.
Türkoğlu, İrfan. 2013. “Sosyal Devlet Bağlamında Türkiye’de Sosyal Yardım ve Sosyal Güvenlik”. Akademik İncelemeler Dergisi 8(3): 275-305.
Usman], Mazhar Osman. 1911. Cinnet-i Meşâhir, 1: Giy dö Mopassan [Guy de Maupassant]. İstanbul: Matbaa-i Hayriye ve Sürekâsı.
Usman], Mazhar Osman (1884-1915). 1928. Tebâbet-i Ruhiye. C. 1. 2. bs. İstanbul: Kader Matba’ası.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. 1988a. Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları. C. 1. Ankara: TTK Basımevi.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. 1988b. Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları. C. 2. Ankara: TTK Basımevi.
Yaman, Yusuf. 2020. “Emeklı̇lı̇k Sı̇stemı̇nde Yapısal Dönüşümün Zorunluluğu: Kademelı̇ Yaş Artışı”. Hak İş Uluslararası Emek ve Toplum Dergisi 9(25): 470-91.
Yörük, Doğan. 2008. “XV. Yüzyılda Karaman Topraklarında Ahiler ve Ahi Vakıfları”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (20): 665-84.
Mühimme Kalemi Evrakı (A.}MKT.MHM.)
Nezaret ve Devair Evrakı (A.}MKT.NZD.)
Bâb-ı âli Evrak Odası (BEO.)
Cevdet Askeri (C..AS.)
Cevdet Maliye (C..ML.)
Kısmî Adlî Kalemi (DH.EUM.KADL.)
Dahili Mektubi (DH.MKT.)
Hatt-ı Hümâyûn (HAT)
Hariciye HR.SYS.)
İbnü’l-Emin Askerî (İE.AS).
İbnü’l-Emin Evkaf (İE.EV.)
Mabeyn-i Hümayûn İradeleri (MB.İ.)
Tedrisat-ı İbtidaiye Kalemi (MF.İBT.)
Mektubi Kalemi (MF.MKT.)
Hususi Maruzat (Y..A...HUS.)
Kamil Paşa Evrakı (Y..EE..KP.)
Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y..PRK.BŞK.)
Zaptiye (ZB.)
1289. Düstûr [Tertib 1]. C. 3. Dersaadet: Matbaa-i Amire.
1290. Düstûr [Tertib 1]. C. 4. Dersaadet: Matbaa-i Amire.
1939. Düstûr [Tertib 1]. C. 6. Ankara: Devlet Matbaası.
1329. Düstûr, [Tertîb-i Sâni]. C. 1. Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye.
1300. Düstûr Zeyl. C. 3. Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası.
1286. Düstûr-ı Askerî. İstanbul: Mekteb-i Fünûn-i Harbiye-yi Şahane Matbaası.