İPEK YOLU’NDA ÖNEMLİ BİR KAVŞAK, TEBRİZ (1236-1380)

Tarihi M.Ö. VI. binli yıllara dayanan, İpek ve Baharat yollarını arşınlayan kervanların ve dünyayı keşfe çıkan gezginlerin durağı olmuş bir şehir Tebriz. Ticaretle uğraşıp farklı coğrafyalara açılmakla pekiştirdiği zengin tarihi, kültürel ve mimari birikimi ile Ortaçağ’ın hayranlık uyandıran şehirlerinden biridir. Yerleşim alanlarının oluşumunda, temelde iki etken rol vardır: ait olunan uygarlığın o şehre olan ihtiyacı ya da coğrafi konumun ona yüklediği rol. Tebriz daha çok bu ikinci kategori içinde değerlendirebileceğimiz merkezlerden biridir. Uzun bir tarihi geçmişe sahip olan Tebriz, özellikle XII. ve XVI. Yüzyıllar arasında sosyo-kültürel ve ekonomik açıdan Ortaçağ’ın hayranlık uyandıran şehirlerinden biri olmuştur. Elbette, bu üne kavuşması kültürel ve ekonomik açıdan zenginleşmesi ile izah edilebilir. Bu gerçekliği de seyyahların gözünden Tebriz’i dinlediğimiz zaman kolaylıkla görürüz. İbn-i Battuta ve Clavijo’nun kayıtlarına göre bu merkezlerde dünyanın farklı bölgelerinden ve ülkelerinden getirilen mallar alınıp satılıyordu. Tebriz’de diğer ülkelerden gelen tüccarların barınması için özel kervansaraylar ve misafirhaneler bulunuyordu. Ticaret, ülke ekonomisinin büyük ve önemli gelir kaynaklarından birini oluşturuyordu. İlhanlılar ile Venedik ve Cenevizliler arasında gelişmiş olan ancak Ebu Said Bahadır Han’ın ölümünden sonra meydana gelen iç karışıklıklar nedeni ile kesilen ticari ilişkiler siyasi koşulların bir nebze de olsa düzelmesi sonucunda 1344-1345 yılında yeniden başladı. Daha sonraları 1356 yılında Celayirli tahtına oturan Sultan Uveys, Venedik ve Ceneviz ile ticari ilişkileri yeniden başlatmak üzere girişimlerde bulundu. Ayrıca kervan yollarının güvenliğinin sağlanacağını ve gelecek olan tacirleri en iyi şartlar altında kabul edeceklerini, onlardan eskiye nazaran daha az vergi alınacağını vaat etti. Bu çalışma ile Tebriz’in geçmişine bakarak, şehrin 1236-1380 dönemi Doğu-Batı ticaretindeki rolünü ortaya koymayı amaçladık. Bu düşünce ile Tebriz merkezli ticaret yollarının güzergâhları, İlhanlı dönemi devlet teşkilatında ticaretle ilgili devlet görevlileri ve devletin tüccar ve ticari faaliyetlerden aldığı vergilere de kısaca değinmeye çalıştık.

Anahtar Kelimeler:

Tebriz, Ticaret Yolları, İpek Yolu, Ticari vergiler, Azerbaycan

PDF

___

A.A. Vasılıev, Bizans İmparatorluğu Tarihi, çev., A. Müfid Mansel, Ankara 1943
Abu`l- Farac, Gregory, Makhtebhanuth Zabhe, çev.Ömer Rıza Doğrul, (Abu’l Farac Tarihi, I-II), Ankara, 1945
Âbrû, Lutfullah Hâfız, Zeyl-i Câmìu’t-tevârîh-i Reşîdî, neşr. Hânbâbâ Beyânî, Tahran, 1317 hş.
Alizade, Abdulkerim Alioğlu, Destûru’l-kâtib fî Tàyîni’l-merâtib, Moskova 1976, I-XXII/ Àzzâvî, Abbas, Târîhu’l- Ìrâk Beyne’l– ihtilâleyn, I-III, Bağdad, 1936-1939.
Beyani, Şirin, Târîh-i Âl-i Celayir, Tahran, 1345 hş.
Bilgili, A. S. (2011). Tebriz. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 40. İstanbul.
Browne, Edward G. A., Literary History Of Persia , I-IV, Cambridge, 1969
Boyle, J.A. “Dynastic And Political History Of The Ilkhans”, The Cambridge History Of Iran, V/303-421, Cambridge, 1968
Clavijo, Ruy de Gonzalez, Embajada a Tamorlan, neşr. Francisco Lopez, Madrid, 1943, Farsçaya çev. Mesùd Receb Niyâ, (Sefernâme-i Clavijo, I-II) Tahran, 1376 hş.
el- Eherî, Ebubekr el-Kutbî, Târîh-i Şeyh Uveys, neşr. J. B. Van Loon, Lahey, 1954.
Emîn, Şemîs Şerîk, Ferheng-i İstilâhât-i Dîvânî-yi Dovrân-i Moğûl, Tahran, 1357 hş.
Fâikî, İbrahim, Azerbaycan der Mesîr-i Târîh-i İran, I-II, Tebriz, 1375 hş.
Fasîh-i Havâfî, Ahmed b. Celaleddin Muhammed, Mucmel-i Fasîhî, I-III, neşr. Mahmud Ferruh, Meşhed, 1341 hş.
Fayiz Necip İskender, el-Hayat el-İktisadiyye fi Ermeniyye İbâne’l-Fethi’l-İslâmî, İskenderiyye 1988.
Fuad Köprülü, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK., Ankara 1991
H.A. Manandian, The Trade and Cities of Armenia in Relation To Ancient World Trade, ed. N.G. Garsoian, Lisbon 1965.
Hândmîr, Ğiyâsu’d-dîn Muhammed el-Huseynî, Târîh-i Habîbu’s-siyer fi Ahbâr-i Efrâd-i Beşer, I-IV, neşr. Muhammed Debîrsiyâkî, Tahran, 1362, hş.
Hândmîr, Ğiyâsu’d-dîn Muhammed el-Huseynî, Destûru’l-vuzerâ, neşr. Saîd Nefîsî, Tahran, 1317 hş.
Howorth, Henry, History Of The Mongols, I-IV, New York, 1876-1892.
Huart, Clement, Histoire de Bağdat, Paris, 1901.
İ. Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK., Ankara 1988.
İbn-i Battûta, Muhammed b. Abdullah Tancî, er-Rıhle, Farçaya çev. Muhammed Ali Muvehhed, (Sefernâme-i İbn-i Battûta I-II), 1376 hş.
İbn-i Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed, el-`İber, Farsçaya çev. Àbdu`l-Muhammed Âyetî, (Târîh-i İbn-i Haldûn I-VI) Tahran, 1375 hş.
İbn-i Tağrîberdî, Cemaleddin Ebi’l-Mahâsin Yusuf, en-Nucûmu’z-zâhire fî Mulûki Mısr ve’l-Kâhire, I-XVI, neşr. Muhammed Hüseyin Şemsu’d-dîn, Beyrut, 1992.
İkbâl, Âştiyânî Abbas, Târîh-i Moğûl u Evâyil-i Eyyâm-i Teymûrî, Tahran 1312 hş.
J. Paul Rouxs, Orta Asya Tarih ve Uygarlık, çev., Lale Arslan, Kabalcı Yay., Istanbul 2001.
Johannes Preiser-Kapeller, “Civitas Thauris The significance of Tabriz in the spatial frameworks of Christian merchants and ecclesiastics in the 13th and 14th centurıes”, Politics, Patronage and the Transmission of Knowledge in 13th-15th Century Tabriz, Edt.: Judith Pfeiffer, Leiden/ Boston 2014.
Kâreng, Àbdulàli, Âsâr-i Bâstânî-yi Azerbaycan, Tahran, 1374 hş.
Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, c.1, İstanbul, 1953
Konukçu, Enver, “Şahrah-i Garbi”, XII. TTK 1994, Kongre’ye Sunulan Bildiriler, I-II, Ankara, 1999, II/651-659.
Köprülü, M. Fuad, Osmanlı Devletinin Kuruluşu, TTK. 1959.
Köprülü, M. Fuad, “Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müessseselerine Etkisi”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, İstanbul, 1931, yeniden neşir, Orhan F.Köprülü, İstanbul, 1981.
Köprülü, M.Fuad, “Bâc”, İA, II/188
Lambton, Ann K.S., Landlord And Peasant In Persia, London, 1952, Farçaya çev.
Menûçehr Emîrî, (Mâlik u Zâré der İran) Tahran, 1339 hş.
Meşkûr, M. Cevâd, Târîh-i İrân-zemîn, Tahran, 1372 hş.
Mîrhând, Muhammed Seyyid Burhaneddin Hâvendşâh Belhî, Târîh-i Ravzatu’s-safâ, I- XII, neşr. Abbas Pervîz, Tahran, 1338 hş.
Mirza Bala, “Erdebil”, İA, IV
Mustevfî, Zeynu’d-dîn b. Hamdullah Mustevfî, Zeyl-i Târîh-i Guzîde, neşr. İrec Afşâr, Tahran, 1372 hş.
Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah, Sahâyifu’l-ahbâr, I-III, çev. Şair Ahmed Nedim, İstanbul 1285.
Nahcevânî, Muhammed b. Hindûşâh, Destûru’l-kâtib fî Tàyîni’l-merâtib, I-II, neşr. Abdulkerim Alizade, Moskova, 1976.
Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyim Ve Terimleri Sözlüğü, I-III, İstanbul, 1993.
Piriyev, B.Z., Azerbaycan (Hülagular Devletinin Tenezzülü Devrinde ), Bakü 1978.
Price, Christine, The Story Of Moslem Art, New York, 1968, Farsçaya çev. Mes`ûd Receb Niyâ, Tahran, 1977.
Reşîdeddîn Fazlullah, `İbn-i İmâdu`d-devle Hemedânî, Târîh-i Mubârek-i Gâzânî, neşr. Karl Jahn, (Geschihte Gazan Han’s) London, 1940.
Reşîdeddîn Fazlullah, `İbn-i İmadu’d-devle Hemedânî, Câmìu’t-tevârîh, I-II, neşr. Behmen Kerîmî,Tahran, 1374 hş
Rûdgâr, Kanbaràli, ez Beynu’n-nehreyn ta Maverâu’n-nehr, Tahran 1376 hş.
Semerkandî, Kemalu’d-dîn Àbdurrezzâk, Matlàu’s-sàdeyn ve Mecmàu’l-bahreyn, c.I, neşr. Àbdulhuseyn Nevâî, Tahran, 1372 hş.
Sümer, ”Anadolu’da Moğollar” , SAD, 1969, I/107.
Sümer, Faruk, Kara Koyunlular, c.1, Ankara, 1984.
Togan, “Azerbaycan”, İA, 1987, I/108.
Togan, A. Zeki Velidi, “Moğollar Devrinde Anadolu’nun İktisadi Vaziyeti 1”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, İstanbul 1931, I-1
Uzunçarşılı, İ.Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, Ankara, 1988.
Vekîlî, Seyyid İsmail, Azerbaycan, I-II, Tebriz, 1362 hş.
W. Barthold,“Ani Kitabesi” (İlhanlılar Devrinde Mali Vaziyet” Türk Hukuk Ve İktisat Tarihi Mecmuası, I/135-159, İstanbul, 1931, yeniden neşir Abdulkadir İnan, Makaleler Ve İncelemeler, Ankara, 1968
W. Barthold, Tezkire-i coğrafya-yı Tarih-i İran, Farsça çev., Hamza Serdadver,Tahran 1308, s.278.,
W. Heyd, Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, çev., E. Z. Karal, TTK.,Ankara 2000.
Wing, Patrick, “Rich in Goods and Abounding in Wealth:” The Ilkhanid and Post- Ilkhanid Ruling Elite and the Politics of Commercial Life at Tabriz, 1250–1400, Politics, Patronage and the Transmission of Knowledge in 13th-15th Century Tabriz, Edt.: Judith Pfeiffer, Leiden/ Boston 2014.
Yınanç, “Celayir”, İA, MEB. 1987, III
Yakubovski, A.Yu, Zolotoya Orda, Leningrad, 1937, çev. Hasan Eren, (Altınordu Ve Çöküşü), Ankara, 1976
Yezdî, Şerefu’d-dîn Ali, Zafernâme, I-II, neşr. Muhammed Abbasî, Tahran, 1336 hş.
Zerrînkûb, Àbdulhuseyn, Donbâle-i Rûzgârân-i İrân, Tahran, 1375 hş.