Anadolu, Malazgirt Zaferi sonrasında iskânı ve imarı için Sultan Alpaslan’ın komutanları arasında bölüştürülmüş ve bunun sonucunda da bu kadim coğrafyada ilk defa Türk-İslam hâkimiyeti adına kalıcı siyasi örgütlenmeler ortaya çıkmıştır. Bunlardan birisi de Ebü’l Kasım İzzeddin Saltuk Bey tarafından Erzurum merkez olmak üzere kurulan Saltuklu Beyliği’dir. Saltuklu başkenti Erzurum, Orta Asya’dan ve Kafkaslar’dan Akdeniz’e, Karadeniz’e ve Orta Doğu’ya giden yollar üzerinde önemli bir kavşak noktası olarak tarihin hemen her döneminde stratejik konumuyla dikkat çekmiştir. Saltuklular göz ardı edilemeyecek olan bu özelliğiyle Erzurum ve civarında vakit kaybetmeden daha kuruluş yıllarından itibaren imar faaliyetlerine girişmişlerdir. “Kesik Kule”, “Tepsi Minare”, “Top Kulesi”, “Saat Kulesi” ve “Minare Kule” gibi değişik isimlerle anılagelmiş olan Erzurum İç Kale Minaresi de döneminin en seçkin örneklerinden birisi olarak yaklaşık 900 yıldır varlığını korumaktadır. Anadolu minareleri içerisinde Orta Asya minare geleneğinin bir devamı olmasıyla tekil bir örnek olan minarenin özellikle üst bölümünün asli şekli hakkındaki varsayımlar, bu çalışmanın konusunu meydana getirmektedir. Zamanın, insanoğlunun ve onca istilanın acımasız yıkıcılığına rağmen bu kadar uzun bir zaman diliminde ayakta kalabilmeyi başarabilmiş minarenin şerefe bölümünün orijinalde nasıl olduğu hem kaynaklardaki yazılı ve görsel bilgiler değerlendirilerek hem de mimarisiyle Orta Asya’dan Anadolu’ya taşınmış bir örnek olması sebebiyle Orta Asya örnekleriyle stil kritiği yapılarak ortaya konmaya çalışılmıştır
After the Malazgirt (Manzikert) victory, Sultan Alpaslan allocated Anatolia among his generals in order to provide the settlement and public works of the region so that for the first time in history permanent political organizations of the Turkish-Islamic dominance appeared in this archaic geography. Saltuks established by Ebü’l Kasım İzzeddin Saltuk is one of these political organizations and Erzurum is the center of it. Erzurum, the capital of Saltuks, has always been attractive for being the junction point on the roads from Central Asia and Caucasian to Mediterranean, Black Sea and Middle East in almost every period of history and its strategic position has always been significant thanks to this. Saltulks could not ignore this aspect of Erzurum and they immediately started public works there following the establishment of the political organization. Erzurum Citadel Minaret, called also “Kesik Kule,” “Tepsi Minaret,” “Top Kule,” “Clock Tower,” and “Minaret Tower”, has been existing for more than 900 years as being one of the most distinguished examples of its period. As being, a follow up of Central Asia minaret tradition, this minaret is a particular example in Anatolian minarets and the hypothesis on the original architecture of the top part of the minaret is the main subject of this study. The original structure of the Balcony part of the minaret, which still exists in spite of ages, destruction of human beings and invasions, is tried to be explained in the light of written and visual sources. As its minaret reflects the Central Asia characteristics, the structure is compared and contrast by Central Asia examples by making use of style criticism.
___
Abdurrahman İbnü’l Cevzi, (2014). El-Muntazam Fî Târîhi’l-Ümem’de Selçuklular (H. 430-483=1038-1092), (Seçme, Tercüme ve Değerlendirme Prof. Dr. Ali Sevim), TTK Yayınları, Ankara
Altun, Ara. (1988). Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul
Arık, Oluş. (1994). Orta Asya Mimarlık Mirasımızdan İzlenimler, TİKA, Ankara
Arık, Rüçhan. (1969,). “Erzurum’da İki Cami”, Vakıflar Dergisi, S. VIII, Ankara 149-159
Aslanapa, Oktay. (1984). Türk Sanatı, İstanbul
Aydın, Dündar. (1998). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566), Ankara
Bakırer, Ömür. (1971). “Anadolu’da XIII. Yüzyıl Tuğla Minarelerinin Konum, Şekil, Malzeme ve Tezyinat Özellikleri”. Vakıflar Dergisi, Sayı: IX, Ankara, 337-366.
Başar, M. Emin. (1997). XII. XIII. Yüzyıl Anadolu Minareleri, Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya
Beygu, Abdürrahim Şerif. (1936). Erzurum: Tarihi, Anıtları, Kitabeleri, İstanbul
Bloom, Jonathan. (1989). Minaret Symbol of Islam, London
Çaycı, A. (2017). İslam Sanatında Anlam ve Sembol, Konya
Çeşmeli, İbrahim. (2006). Orta Asya ve Karahanlı Dönemi Mimarisi, İstanbul
Darkot, Besim. (1964). “Erzurum”, İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul, 341
Diez, Ernest. (1993). “Minaret”, (Çev.: A. Adıvar VD), İA, İstanbul, 323-329
Ebul Ferec, (1945). Ebu'l-Ferec Tarihi, (Çev.: Ömer Rıza DOĞRUL), TTK Yayınları, Ankara
Esin, Emel (1976). “Minare”, Türk Ansiklopedisi, İstanbul Fasikül 188
Esin, Emel. (1978). “Türk Minaresinin Öncülleri Hakkında”, Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Albert Gabriel Özel Sayısı, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, Sevinç Matbaası, Ankara, 103-147
Evliya Çelebi, (1993). Seyahatname (Sadeleştiren T. Temelkuran-N. Aktaş), Üçdal Neşriyat, C. 1-2, İstanbul, 546.
Gündüz, Filiz. (2005). “Minare”, TDVİA, C. 30, 98-101
Hamdullah Müstevfi-i Kazvini, (2015). Tarih-i Güzide (Zikr-i Pâdişâhân-i Selçukiyân), (Editör Erkan Göksu), Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul
İbn Bîbî El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’ferî Er-Rugadî, (1996). El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuknâme), I-II, (Çev. Mürsel Öztürk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara
İbnü’l Esir, (1986). El-Kâmil Fi’t-Tarih (Çev. Y. Apaydın), C. V, Bahar Yayınları, İstanbul
İbnü’l-Kalânisî, (1908). Târiħ-i Dımaşķ (nşr. H. F. Amedroz), Beyrut (Abdülkerim Özaydın, C. 21, s. 100’den naklen)
Kerîmüddin Mahmud-i Aksarayî, (2000). Müsâmeret’ü-Ahbâr, (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
Kılıç, Erol. (1998). Gravür ve Eski Fotoğraflarla Erzurum, İstanbul
Kırzıoğlu, M. Fahrettin. (1953). Kars Tarihi, İstanbul
Konukçu, Enver. (1992). Selçuklulardan Günümüze Erzurum, Ankara
Konyalı, İbrahim Hakkı. (1960). Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul
Kurt, Yılmaz. (1939). Türk Asar-ı Atikalarına Ait Tarihi Mecmua Anadolu Selçuklu Hükümeti Devri Birinci Kısım Üçüncü Cilt
Küçük, Cevdet. (1995). “Erzurum”., TDVİA, C. 11, İstanbul, 321-329
Küçükuğurlu, Murat ve Çelik, Ş. (2013). Erzurum Kalesi, İstanbul
Kyrıakidis, T. (2008). Pontus “Engravings Maps Coins”, İstanbul
Merçil, Erdoğan. (1985). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, İstanbul
Muhammed b.Ali b.Süleyman er-Ravendi. (1999). Râhat-üs Sudûr ve Âyet-üs Sürûr,(Çev: Ahmed ATEŞ), TTK Yayınları, Ankara
Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah. (2001). Câmiu’d-Düvel (Sahayif-ül Ahbar fi Vekay-il Asar), Selçuklular Tarihi Anadolu Selçukluları ve Beylikler, II, (nşr. Ali Öngül), Akdemi Kitabevi, İzmir
Nefes, Eyüp. (1996). Minarenin Cami Mimarisine Katılımı ve İlk Minare Örnekleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Samsun
Ödekan, A. (1997). “Minare” , Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, II, İstanbul, 1259
Özkan, Haldun. (2000). XI.-XIII. Yüzyıllarda Anadolu Türk Mimarisinin Oluşumunda Doğu Anadolu’nun Rolü, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum
Özkan, Haldun. (2002). “Saltuklular”, Türkler Ansiklopedisi, C. 8, Ankara, 72-83
Özkan, Haldun. (2016). Saltuklu Mimarisi, Erzurum
Petersen, A. (1966). Dictionary of Islamic Architecture, London, 187-191
Reşüdü’d-din Fazlullah. (2010). Cami’ü’t-Tevarih: Selçuklu Devleti (Çev. E. Göksu-H. H. Güneş), İstanbul
Sıbt İbnu'l-Cevzi. (2011). Mir'atü'z-Zaman Fi Tarihi'l-Ayan'da Selçuklular, (Seçme, Tercüme ve Değerlendirme Prof. Dr. Ali Sevim), TTK Yayınları, Ankara
Sinclair, T. A. (1989). Eastern Türkey: An Architectural and Archaeological Survey, II, Londra
Söylemezoğlu, H. Kemali. (1954). İlk Camiler ve Osmanlı Camileri, İstanbul
Sümer, Faruk. (1971). “Saltuklular”, Selçuklu Tarih ve Medeniyet Enstitüsü Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. 3, Ankara, 391-433
Sümer, Faruk. (1990). Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara
Şadruddin Ebu'l-Hasan Ali ibn Nâsır ibn ‘Ali el-Hûseyni. (1999). Ahbarü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Çev.: Necati Lügal), TTK Yayınları, Ankara
Turan, Osman. (1980). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul,
Turan, Osman. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul
Turan, Osman. (2004). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi Saltuklular, Mengücikler, Sökmenliler, Dilmaç Oğulları ve Artukluların Siyasi Tarih ve Medeniyetleri, Ötüken Neşriyat, İstanbul
Turan, Osman. (2005). Selçuklular Tarihi ve Türk - İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul
Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162) , (Çev.: Hrant D. Antreasyan) Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000
Uysal, A. (1990). Osman. “Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare Biçimindeki Gelişmeler”, DTCFD, XXXIII/1-2, Ankara, 505-534
Ünal, Rahmi Hüseyin. (1973). Erzurum İli Dâhilindeki İslami Devir Anıtları Üzerine Bir İnceleme”, Araştırma Dergisi, S. 6, Erzurum, 49-142
Yinanç, M. Halil. (1944). Türkiye Tarihi, Selçuklular Devri: Anadolu'nun Fethi, İstanbul
Yinanç, M. Halil. “Erzurum”, İA, IV, 348-349
Yurttaş H. vd, (2008). Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum, Ankara