Karabet Tomayan’ın Birinci Dünya Savaşı Öncesinde Ermenilere Nasihatleri

Karabet Tomayan, İngiliz ve Amerikan misyonerlerinin Osmanlı topraklarında Protestan nüfus yaratma çabalarının hız kazandığı yıllarda Merzifon’da yaşamış bir Osmanlı Ermenisiydi. Fransızların Katolikleri, Rusların Ortodoksları himaye ettiği bu Tanzimat yıllarında İngiliz ve Amerikalı misyonerler de Gregoryen ve Katolik Ermenilerden kendilerine bir cemaat teşkil etme yarışı içerisindeydiler. Zeki ve gelecek vaat eden bir genç olarak Tomayan, misyonerlerin dikkatini çekmeyi başardığında onların okullarına devam etmiş ardından Avrupa’ya giderek Protestan bir üniversitede eğitimini tamamlamış ve Merzifon’a doğduğu topraklara bir öğretmen olarak dönmüştü. Ancak Karabet Tomayan adını Osmanlı topraklarında ne gördüğü yüksek din eğitimi, ne doktora tezi, ne profesör unvanı ile değil “Küçük Ermenistan Hınçakyan İhtilal Cemiyeti” reisi olarak duyurdu. 6 Ocak 1893’te Ankara ve Sivas vilayeti dâhilinde pek çok kasaba ve köyde dağıtılan bildiri ve çıkan olayların sorumlusu olarak tutuklandı, mahkûm edildi. İdam cezası sürgüne çevrilen Karabet Tomayan, 1914 yılı başlarında tam da büyük bir dünya savaşının başlangıcı olan yıllarda “Ermeni Âliminin Mühim Bir Makalesi”, “Türkler ve Ermenilere – Profesör Tomayan’ın İki Millet Ricaline Bir Teklifi” başlıklı yazılarıyla Osmanlı coğrafyasında bir kez daha adını duyurdu. Bu makalede Karabet Tomayan’ın profesörlükten esarete, idamdan sürgüne, sürgünden milletvekilliğine doğru hızla değişen hayatının son demlerinde Türk ve Ermeniler için kaleme aldığı makalelerindeki ikazları, nasihatleri ve temennileri ele alınacaktır

Anahtar Kelimeler:

Karabet Tomayan, Merzifon Amerikan Koleji

Karabet Tomayan’s Advices to Armenian Before World War

Karabet Tomayan was an Ottoman Armenian living in Merzifon during the years when British and American missionaries enhanced their efforts to create a Protestant population in the Ottoman lands. During the Tanzimat era, when French and Russia respectively took catholic and orthodox under their protection, British and American missionaries, too, were in a race for forming their own congregation from among the Ottoman Gregorian and Catholic Armenians. As an intelligent and promising young man, Tomayan was able to attract the attention of the missionaries and continued to attend their school, and then he went to Europe to gain education at a Protestant university and finally returned to his native land Merzifon as a teacher. However, Karabet Tomayan made his name in the Ottoman land neither his qualified religious education and his doctoral dissertation nor his professorship title, but his leadership of "Little Armenian Hichakyan Revolutionary Society”. He was arrested and convicted as he was held responsible for the dissemination of leaflets and disturbances in many towns and villages in Ankara and Sivas provinces on January 6, 1893. Karabet Tomayan, whose death penalty turned into a deportation, once again named his name in the Ottoman geography in the beginning of 1914 when the great world war was approaching with the articles entitled "A Critical Article of An Armenian Scholar" and "To Turks and Armenians- A Proposal of Professor Tomayan to Two Nations". In this article, it will be discussed his warnings, advices and wishes in his article written for Turks and Armenians in the last days of his life rapidly changing from professorship to captivity, from death penalty to deportation, and to his deputyship.

Keywords:

Karabet Tomayan, Merzifon American College,

PDF

___

1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Ceride-i Mehakim, No: 731, 1309: 10821-10826; Y. EE, Defter No: 871, s. 373; Y. MTV, 74/95; Y. MTV, 74/77; Y. MTV. 74/94; Y. A. HUS, 272/81; Y. A. HUS, 269/36; Y. A. HUS, 269/100; Y. A. HUS, 279/132; Y. A. HUS, 279/61; Y. PRK. DH, 5/83; Y. PRK. UM, 27/35; Y. PRK. UM, 28/60; HR. SYS, 2781/3; HR. SYS, 2781/3; HR. SYS, 2825/79. Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (OBE), Cilt: 11 (3 Haziran 1892-14 Mart 1893), İstanbul, 1988. Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (OBE), Cilt: 12, (15 Mart 1893- 30 Haziran 1893), İstanbul, 1988. 2. Essex Record Office Belgeleri (ERO) Essex Record Office (ERO), D/DU., 1777/2, “Pastor and Madame Thoumaian, of Marsovan, Asia Minor”, The Christian, 22 October 1891, s. 17-18. Essex Record Office (ERO), D/DU., 1777/16, Catalogue of Anatolia College, Marsovan, Turkey, 1892-1893. 3. ABCFM ve Amerikan Dışişleri Belgeleri Papers of the American Board of Commissioners for Foreign Missions, (PABCFM), Unit 5, The Near East, 1817-1919, Western Turkey Mission, “Estimates for Anatolia College 1892-1893”, Reel 607, No: 253-255. United States of America, National Archives, (USA, NA), Despatches from United States Ministers to Turkey, 1818-1906, Microfilm Publication Mc 46, Reel 54.

B-Gazeteler Ermeni Aliminin Mühim Bir Makalesi”, Tanin, 19 Ocak 1914, s. 3. “Türkler ve Ermenilere – Profesör Tomayan’ın İki Millet Ricaline Bir Teklifi”, Tanin, 15 Şubat 1914, s. 1. “Ermeniler ve İntihabat – Profesör Tomayan ve Son Müzakerat”, Tanin, 21 Şubat 1914, s. 1.

C-Telif Eserler ve Makaleler AYDIN, Mahir (2009), “Emperyalizmin Ermeni Piyonu Karabet Tomayan”, Yayına Hazırlayanlar: Metin Hülagü, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, Cilt: 3, Erciyes Üniversitesi Yayını, 163, s. 33-50. BALGARNIE, Florence (1895), “The Troubles in Armenia (Turkey) with the Exiles. Interview with Professor and Madame Thoumaian”, Great Thoughts, May 1 1895, 88-90. ERDOĞAN, Dilşen İnce (2005), “Merzifon’da Amerikalı Misyonerler ve Ermeniler”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 11, s. 17-43. HOFFMANN, Adolphe (1898), A l’Ombre du Croissant : Récit Oriental, Gen`eve : J.-H. Jehebner, Libraire-Editeur ; Librairie Fischbacher, Paris. Hüseyin Kazım Kadri (1992), II. Meşrutiyetin Perde Arkası ve Makedonya, Arnavutluk, Ermenistan ile Suriye’nin Elden Çıkışı: Türkiye’nin Çöküşü, Yay. Haz., Yılmaz Daşcıoğlu, Hikmet Neşriyat, İstanbul. KAPRIELIAN CHURCHILL, Isabel (2005), Like Our Mountains: A History of Armenians in Canada, McGill-Quenn’s Pres, Canada. KARACAKAYA, Recep, (2004),“Meclis-i Mebusan Seçimleri ve Ermeniler (1908-1914)”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, II/3, İstanbul, s. 127-142. MITCHELL, J. Murray (1880), Ed., The Religious Condition of Christendom, Hodder and Stoughton, London. Osmanlı Arşivi Yıldız Tasnifi Ermeni Meselesi-Talori Olayları (1989), Ottoman Archives Yıldız Collection The Armenian Question-Talori Incidents, Ed., ÖKTE, Ertuğrul Zekai, c. I, Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı, İstanbul. SELVİ, Haluk, (2004), “Yozgat'ta Ermeni Olayları 1890–1892”, Doç. Dr. Günay Çağlar Armağanı, Erzurum. TUZCU, Ali (1994), “Merzifon’da Ermeni Ayaklanmaları”, Belleten, c. LVII, Aralık 1993, Sayı: 220’den ayrı basım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, s. 795-829. URAS, Esat (1987), Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul. WHITE, George E. (1995), Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatıraları, çev: Cem Tarık Yüksel, Enderun Kitabevi, İstanbul.

D-Tezler ALAN, Gülbadi (2002), Merzifon Amerikan Koleji ve Anadolu’daki Etkileri, Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Kayseri. İSKEFİYELİ, Zeynep (2008), Ermeni Meselesi Çerçevesinde 1893 Ankara Mahkemelerinin Yeri ve Önemi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya.