11. Yüzyıl Âlimlerinden Ez-Zemaşehri’nin Hayatı ve Eserleri

Yaşadığı dönemin en önemli alimlerinden biri olan ancak bilim dünyasında hak ettiği yeri bulamayan Ez-Zemaşehri’nin Mukaddimetü’l Edeb sözlüğü yazıldığı dönem bakımından Orta Türkçe, yazıldığı yer bakımından Orta Asya, yazıldığı zaman bakımından ise Orta Asır yazma eserler mirası arasında yer almaktadır. Bu eser üzerine bugüne kadar kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Mukaddimetü’l Edeb, Orta Asya’da Deşt-i Kıpçak, Harezm, Karahanlı ve Selçuklu gibi büyük devletlerin kurulduğu bir coğrafyada, başka bir deyişle Aral Gölü ile Sirderya Nehri’nin orta ve aşağı kısmından güney ve batıya doğru göç eden Oğuz tayfalarının son kısmı ile onların yerine gelen Kıpçak tayfalarının avangard kısmının birbiriyle karışıp, kaynaştığı zamanda, burada canlanan birçok topluluğun bir araya geldiği çağda yazılan bir eserdir. Bu eser için Orta Asya’yı mekân tutan halkların ortak eseri denilmesinin en önemli sebebi de budur. Bu eserin asıl nüshası kaybolmuştur. Eserin iki kopyası 1926 yılında Buhara’daki Ebu Ali İbn-i Sina Kütüphanesinde bulunmuş ve ilim âleminde tanınmaya başlamıştır. Buhara’da bulunan bu elyazmalarından ilki hicrî 705 (m. 1305) yılında Hamid Hafız tarafından yazılmıştır. Onda sadece Arap, Fars ve Türk dillerine ait materyaller toplanmıştır. Arapça sözlerden sonra Farsça, Türkçe ve Moğolca tercümelerinin olduğu ikinci nüsha ise hicrî 893 (m.1492) yılında Derviş Muhammed tarafından yazılmıştır. Yapılan bu çalışmanın Türk halklarının dilinin, tarihinin ve etnografyasının araştırılması hususunda fayda sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Ez-Zemaşehri, Mukaddimetü’l Edeb, Orta Asya

The Life and Works of 11th Century Scholar Ez-Zemaşehri

Mukaddimetü’l Edeb Dictionary of Ez-Zemaşehri, who was one of the most significant scholars of his era though not receiving the value he deserved in science world, is among the Middle Turkish manuscripts in terms of the era, Central Asia in terms of the place and Middle Century in terms of time it was written. This manuscript has not been examined comprehensively yet. Mukaddimetü’l Edeb is a masterpiece which was written in a place where such great states as Desht-i Kipczak, Khorezm, Karakhanid and Seljuq were established. In other words, it was written in an era when Oghuz tribes migrating from the middle parts of the Aral Sea and Syr Darya to southern and western parts and the avant-garde Kipczak tribes replacing them met and many societies springing in the area socialized with each other. That is why, this masterpiece is referred as the common work of folks settling in Central Asia. The original copy of this masterpiece is lost. Two copies of the work were found in Ebu Ali İbn-i Sina Library in Bukhara in 1926 and came to be known in science world. The first of these two copies found in Bukhara was written by Hamid Hafiz in the hijri year 705 (1305 A.D.). It was a collection only of Arabic, Persian and Turkish language items. The second copy involving Persian, Turkish and Mongolian translations besides Arabic ones was written by Dervish Muhammed in the hijri year 893 (1492 A.D.). This study is thought to contribute to the examination of the language, history and ethnography of Turkish peoples.

Keywords:

Ez-Zemaşehri, Mukaddimetü’l Edeb, Central Asia,

PDF

___

1. Хорезми. Махаббатнама. Алматы, 1985, 8-бет 2. Бартольд В.В. Кыпчаки // Соч. Т.10. М., 1968, Т.5. 550с. 3. Матариалы по истории туркмен в Туркмении. Т.1., 185 с. 4. Бартольд В.В. Хорезм // Соч. Т.3. 544 с. 5. Ахинжанов С.А. Кыпчаки в истории средневекого Казахстана. Алматы, 1995, 203 с. 6. Бартольд В.В. Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии. Соч.,М., 1968, Т.5.,116 с. 7. Курышжанов А.К. Язык старокыпчакских писменных памятников ХІІІ-ХІҮвв. Автореферат на соискание уч. степени д.ф.н. Алматы, 1973, 46 с. 8. Әз-Замахшариге қатысы мағлұматтар Б.З.Хамидовтың ”Замахшари (о жиз¬ни и творчестве)” деген еңбегі бойынша жазылды. // Жинақ: Семитские языки, выпуск (ч.2). М., 1965 542-556 сс. 9. Крачковский И.Ю. Изб., соч., т.4, М-Л., 1957, 313 с. 10. Мысалы, Нәжіп Ә.Н. Заслуги ар¬абских филологов в области изучения тюркских языков // Жинақ: Семитские языки. Выпуск (ч.2) М., 1965, 617-625 с. 11. Құрышжанов Ә. “Ескі түркі жазба ескерткіштері (ХІ-ХУІ ғғ.) курсының программасы. Қарағанды, 1986, 16-бет. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. 1971, 30-31-бб. Құрышжанов Ә. Язык старокыпчакских письменных памятников ХІІІ-ХІҮ вв. 1973, 5 с. 12. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия, Соч., т.1, 201 және 527 беттер. 13. Бартольд В.В. Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии. Соч., М., 1968, т.5, 116 с. 14. Маркс К., Энгельс Ф. Соч. т.20. 346 с. 15. Султанов Ш., Султанов К. Омар Хайям. М., 1987, 108-176 с. 16. Халидов. Көрсетілген еңбегі, 549-бет. 17. Халидов…554-б. 18. Халидов…553-б. 19. Боровков А.К. Монгольские глоссы¬в Бухарском списке “Мукаддимат аль-адаб”// Журнал ”Народы Азии и Африки”, 1964, №1, 140 с. 20. Сонда. 21. Поппе И. Монгольский словарь “Мукаддимат ал-адаб”, 7-8 с. 22. Ибатов Ә. Алтынорда дәуіріндегі жазба ескерткіштер // Кітапта: Баға жет¬пес мұра. Алматы, 1993, 49-бет. 23. Самойловия А.Н. К истории среднеазиатского-турецкого языка, сб. “Мир-Али-Шир”. Ленинеград, 1928, 21-22с. 24. Ибатов Ә. Алтынорда дәуіріндегі жазба ескерткіштер…, 46-47¬-бб. 25. Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. Мектеп, Алматы, 1971, 53-б. 26. Құрышжанов Ә. Куманша-қазақша жиілік сөздік. “Ғылым”, Алматы, 1978 7-б. 27. Томанов М. “Әдеби тілдің әлемі”//Қазақ әдебиеті, 26 шілде, 1986ж. 28. Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. Алматы: 1988 11 бет. 29. Томанов М.Т. Түркі тілдерінің салыстырмалы фонетикасы. Алматы: 1981, 8-бет. 30. Омарбеков С., Жүнісов Н. Ауызекі тіліміздің дыбыстық жүйесі. Алматы: “Мектеп”, 1985, 13-бет. 31. Исаев С. Тілдер құпиялары //Қазақ тілі мен әдебиеті, №4, 1983, 74-бет. 32. Исаев С. Тілдер құпиялары //Қазақ тілі мен әдебиеті, №4, 1983, 74-бет. 33. Голубовский П.В.¬ Печенеги, торки и половцы до нашествия татар. Киев, 1884. 33 с. 34. Иностранцев К.А. Хунны и гунны. Л., 1926, 43 с. 34. Бартольд В.В. История турецко-монгольских нородов. Ташкент, 1928, 5 с 35. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Фонетика. Лексика. Алматы, 1975, 86-б. 36. Арынов Т. Китаб “Аттуһфа-уз закийа фил луғат-ит туркийа” лексикасы туралы бірер сөз. Жинақта: Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. Алматы, 1981, 165-169 бб. 37. Сағындықов Б. Кейбір ескі түркі жазба ескерткіштері мен қазіргі қазақ тіліндегі араб-парсы элементтері жайында // Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары. Алматы. 1981, 158-бет. 38. Сағындықов Б. Көрсетілген еңбек, 158-бет. 39. Реформатский А.А. Введение в языкознание. М., 1967, с. 483. 40. Юдин В.П. О родо-племенном составе могулов Могулистана «Могулии и их этнических связах с казахскими и другими соседними народами // Изв. АН Каз ССР. Серия общественные науки, 1965, Вып. №3. 41. Қайдаров Ә.Т. Қазақ тілінің тарихи лексикологиясы: проблемалары мен міндеттері // Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері. Алматы. «Ғылым», 1988, 15-16 беттер. 42. Монғол-қазақ тілдерінің салыстырмалы тарихи грамматикасы. Өлгий, 1984, 8-бет. 43. Аханов К. Қазақ тілі лексикасының мәселелері, 1956, 65-бет. 44. Қазақша-моңғолша сөздік. Ұланбатор, 1977, 8-бет. 45. И.Поппе…С.7-8 46. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы. “Мектеп”, 1975, 1-бет. 47. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы. “Мектеп”, 1975, 12-бет.