Kelam Ekolleri Bağlamında Marifetullah'ın Vücûbiyet Kaynağı

Kelamcılar, marifetullahın vâcip olduğu konusunda görüş birliğine varmışlardır. Ancak bu vücûbiyetin kaynağının ne olduğu konusunda kelamcılar kendi aralarında ittifak edememişlerdir. Bu tartışma, özellikle de ilahî çağrının ulaşmadığı kimselerin yükümlü olup olmayacağı ve bunların ahiretteki durumlarının ne olacağı hususunda temerküz etmiştir. Mâturîdî kelamcılarının büyük bir çoğunluğu, Mu’tezile ve birçok çağdaş kelamcılar, marifetullahı aklî bir yükümlülük olarak kabul etmiş ve ahirette bu kimselerin azaba müstehak olacaklarını ileri sürmüşlerdir. Eş’arîler, Haşeviyye, Şia’nın bir kısmı, Hâricîlerden bazıları ve Dırar b. Amr gibi öne çıkan bazı kelamcılar ise marifetullahı şer’î bir sorumluluk olarak addetmiştir. Öte yandan onların üzerinde ittifak ettikleri diğer bir konu da marifetullah konusunda nazarın vâcip olduğu konusudur. Yani kelamcıların hepsi, marifetullahın akılla elde edilebileceğini, aklın O’nu bilmede bir âlet olduğunu ileri sürmüşlerdir. Varılan bu farklı sonuçlara göre kendisine ilahî mesaj ulaşmadığı için Allah’ı bilmeyenlerin ahiretteki durumunun ne olacağı sorusuna verilecek cevap da değişkenlik arz etmiştir. Bu çerçevede marifetullahı aklî bir sorumluluk olarak görenler, bu kimsenin uhrevî azaba müstehak olduğunu; şer’î bir yükümlülük görenler ise uhrevî azabın söz konusu olmayacağını ileri sürmüşlerdir.

Anahtar Kelimeler:

Marifetullah, kelamcılar, vâcip, akıl

The Modality Source of Knowledge of Allah Within the Context of Islamic Schools of Thought

The theologians have reached a consensus that the knowledge of God

Keywords:

Knowledge of God theologians, wajib, intellect, shari’a,

PDF

___

Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Sultan Muhammed, Minehu’r-Ravdi’l-Ezher fî Şerhu’lFıkhi’l-Ekber, Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, Beyrut 1419/1998.
Aliyyu’l-Kârî, Şerhu’l-Emâli, İstanbul 1319.
Amasî, Şeyhzâde Abdurrahîm b. Ali, Nazmu’l-Ferâid ve Cem’u’l-Fevâid, II. Baskı, Kâhire 1317.
Âmidî, Ali b. Muhammed Seyfuddin, Ebkâru’l-Efkâr fî Usûlu’d-Dîn, (I-V), II. Baskı, Dâru’l-Kutub ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, Kâhire 2004.
........., el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, (I-IV), Dâru’s-Samii, Suud-i Arabîstan 2003.
Ardoğan, Recep, “Mu’tezile’ye Göre İman Konusunda Aklın Gücü ve Sorumluluğu”, Marife Dergisi (Mu’tezile Sayısı), Sayı: 3, Konya 2004, ss. 293-314.
Atay, Hüseyin, “Bilgi Teorisi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 29 (1), Ankara 1987, ss. 1-39.
Bağçeci, Muhittin, Allah’ı Bilmek, Etüt Ofset yay., Kayseri trs..
Bağdadî, Ebû Mansûr Abdilkâhir b. Tâhir et-Temimî, el-Fark beyne’l-Fırak, Nşr. M. M. Abdülhamid, Beyrut 1416/1995.
........., Usûlu’d-Dîn, İstanbul 1346/1928.
Bakıllânî, el-Kadı Ebû Bekr b. Tayyib, el-İnsâf fîmâ Yecibu İ’tikâdihi velâ Yecûzu’l-Cehlu bihî, II. Baskı, (thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî), Kâhire 1421/2000.
Basrî, Ebû Hüseyn Muhammed b. Ali b. Tayyib, Kitâbu’l-Mu’temed fî Usûli’lFıkh, (I-II), (thk. Muhammed Hamîdullah), Dımeşk 1385/1965.
Beyâzîzâde, Ahmed b. Hasan b. Sinânuddin, Usûlu’l-Münîfe li’l-İmam Ebî Hanîfe, (Nşr. İlyas Çelebi), İstanbul 1416/1996.
........., İşârâtu’l-Merâm min İbârâti’l-İmam Ebî Hanife en-Nu’man fî Usûli’dDîn, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1428/2007.
Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, II. Baskı, (Çev.: Burhan Köroğlu-Hasan Hacak-Ekrem Demirli), Kitapevi yay., İstanbul 2000.
Cürcânî, Seyyid Şerif Ali b. Muhammed, Şerhu’l-Mevâkıf, (I-VIII), Dâru’lKutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1419/1998.
Cüveynî, Abdülmelik b. Abdullah b. Yûsuf b. Muhammed İmamu’lHarameyn, eş-Şâmil fî Usûli’d-Dîn, (thk. Ali Sâmi el-Yenşâr-Faysal Bedîr –Seyyid Muhammed Muhtâr), Dâru’l-Meârif, İskenderiyye 1969.
........., el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh, (I-II), (thk. Abu’l-Azîm Dîb), Katar 1399.
........., Akîdetu’n-Nizâmiyye fî Erkâni’l-İslâmiyye, (thk. M. Zâhid el-Kevserî), Kâhire 1412/1992.
........., Kitâbu’l-İrşâd ilâ Kavâidi’l-Edilleti fî Usûli’l-İ’tikâd, (thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ-Ali Abdulmun’îm Abdulhamîd), Mektebetu’l-Hancı, Mısır 1329/1950.
Çubukçu, İbrahim Agah, İslâm Düşünürleri, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yay., No: 137, Ankara 1977.
Devvanî, Ebû Abdillâh Celâlüddîn Muhammed b. Es‘ad b. Muhammed, Şerhu’l-Akâidi’l-Adudiyye, İstanbul 1306.
Doğan, İsa, Zeydiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri, Samsun 1996.
Düzgün, Şaban Ali–Çelebi, İlyas-vd., Kelam El Kitabı, Grafiker yay., Ankara 2012.
Ebû Sa’de, Muhammed, el-Havâric fî Mîzani Fikri’l-İslâmiyyi, II. Baskı, Kâhire 1998.
Erdemci, Cemalettin, Kelâm İlmi’ne Giriş, İstanbul 2009.
Eş’arî, Ebû Hasan Ali b. İsmâil, Kitâbu’l-Luma’ fi’r-Reddi alâ Ehli’z-Zeyğ ve’lBid’a, Mısır 1955.
........., Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn, (I-II), (thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamîd), Beyrut 1411/1990.
Gazalî, Hüccetu’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl, (I-IV), (thk. Hanza b. Züheyr Hâfız), y.y. trs..
........., İhyâu Ulûmi’d-Dîn, (I-XV), Dâru’ş-Şa’b, y.y. trs..
........., el-iktisâd fî’l-İ’tikâd, Dâru’l-Hikme, Dımeşk 1415/1994.
Gökpınarlı, Abdülbâki, Tarih Boyunca İslâm Mezhepleri ve Şiilik, Kum 1991.
Harputî, Abdüllatîf, Tenkîhu’l-Kelâm fî Akâidi Ehli’l-İslâm, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Necmu İstikbal Matbaası, İstanbul 1327.
Hilmi, Mustafa, Marifetullah ve Tarîku’l-Vusûli ileyhi inde İbni Teymiye, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2004.
İbn Asâkir, Ebû’l-Kâsım Ali b. el-Hasan b. Hibetullah b. Abdillah b. El-Hasan, Tebyîni Kizbi’l-Müfterî fîmâ Nusibe ile’l-İmam Ebî Hasan el-Eş’arî, Dâru’lKitâbi’l-Arabî, 1399/1979.
İbn Ebî Şerif, Kemalettin, Kitâbu’l-Müsâmere bi Şerhi’l-Müsâyere, Bulak 1317.
İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed, el-Mücerred fî Makâlâtı Ebî Hasan el-Eş’arî, (thk. Ahmed Abdurrahîm es-Sâyih), Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, Kâhire 2005.
İbn Hümam, Kemal el-Hanefî, el-Müsâyere fî İlmi’l-Kelâm ve’l-Akâidi’tTevhidiyyeti’l-Münciyyeti fi’l Âhira, Mısır trs.
İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed, el-Keşf an Menâhici’l-Edilleti fî Akâidi’l-İslâmiyye, Silsiletu Turâsi’l-Felsefiyyi’lArabiyyi Müellefâti İbn Rüşd–II, Beyrut 1998.
İbn Teymiye, Ebû Abbas Takiyuddin Ahmed b. Abdulhalîm b. Abdisselâm, Der’u Teârudi’l-Aklî ve’n-Naklî, (I-XI), II. Baskı, (thk. Muhammed Reşâd Sâlim), y.y. 1411/1991.
........., Mecmûatu’l-Fetâvâ, (I-XXXV), nşr. Abdurrahman b. Muhammed, Mekke 1381-1386.
........., el-Fetâva’l-Kübrâ, (I-VI), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1408/1987.
İsferâinî, Ebu’l-Muzaffer, et-Tabsîr fi’d-Dîn ve Temyizi Firaki’n-Nâciyeti ani’l-Firaki’l-Hâlikîn, (thk. Kemal Yûsuf Hût), Beyrût 1403/1983.
İzmirli, İsmail Hakkı, Yeni İlmi Kelam, (Haz. Sabri Hizmetli), Umran yay., Ankara 1981.
Kadı Abdulcabbar, Ebû Hasan Abdullah b. Ahmed, el-Mecmu’ fi’l-Muhît bi’tTeklîf, (thk. Seyyid Azmî, Tahriç: A. Fuad Ezherî), Kahire trs..
........., Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, III. Baskı, (thk. Abdulkerîm Osmân), Kâhire 1416/1996.
........., el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd, (thk. İbrahîm Medkûr-Taha Hüseyin), y.y. trs.. Kâşifi’l-Ğatâ, Muhammed Hüseyin Âli, Aslu’ş-Şia ve Usûlihâ Mukâranete maa Mezâhibi’l-Erbaati, Dâru’l-Edvâ’, Beyrut 1410/1990.
Korkmaz, Sıddık, “Gnostizmin Şia’nın İlk Oluşumuna Etkileri Meselesi” Adlı Tebliğin Müzakeresi, Gnostik Akımlar ve Okultizim Sempozyomu, 25-27 Mayıs 2012-Malatya, ss. 213-216.
Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd es-Semerkandî, Kitâbu’t-Tevhîd, (thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Ârûşî), Dâru Sâdır, İstanbul 2001.
........., Te’vilâtu Ehli’s-Sünne (Te’vilâtu’l-Kur’an), (I-X), (thk. Mucdî Bâsellum), Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2005.
Nâci, Hasan, ez-Zeydiyye li’Sâlih b. Abbâd, Dâru’l-Arabiyyeti li’l-Mevsûât, Beyrut 1986.
Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymûn b. Muhammed, Bahru’l-Kelâm fi Akâid-i Ehli’lİslâm, Konya 1327.
........., Tabsıratu’l-Edille, (thk. Hüseyin Atay), Ankara 1993.
Nîsâbûrî, Ebû Saîd Abdurrahman, el-Ğunye fî Usûli’d-Dîn, (thk. Umâdu’d-dîn Ahmed Haydar), Beyrut 1406/1987.
Öge, Sinan, “Çağdaş Dünyada Fetret Ehli”, Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 9, sy: 24, 2005, ss. 33-50.
Öz, Mustafa, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri, (Tercümesiyle beraber), İfav yay., İstanbul 2011.
Öztürk, Resul, “Mâturîdî’nin Kelâm Sistemminde Allah’ı bilme (Ârifetullah) Meselesi”, EKEV Akamemi Dergisi, Yıl: 9, sy: 24, 2005, ss. 95-110.
........., Kâsım er-Ressî ve Zeydiyye Kelamı, Ahenk yay., Van 2008.
Pezdevî, Ebû Yusr Muhammed, Usûlu’d-Dîn, thk. Hans Bîter Lens, Kâhire 1424/2003.
Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, İtikadatu Fırakı’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn, el-Mektebetu’n-Nahdati’l-Mısriyye, Kâhire 1938.
........., el-Muhassal, I. Baskı, y.y. trs..
........., Mefâtihu’l-Ğayb, (I-XXXII), Dâru’l-Fikr, y.y. 1401/1981.
........., Tefsir-i Kebir, (I-XXIII), Akçağ yay., Ankara 1995.
Sâbûnî, Nureddîn, Kitâbetu’l-Bidâye mine’l-Kifâyeti fi’l-Hidâyeti fî Usûli’d-Dîn, (thk. Fethullah Huleyf), Dâru’l-Meârif, Mısır 1969.
Salimî, Ebu’ş-Şekûr Muhammed b. Abdu’s-Saîd b. Şuayb el-Kebşî, et-Temhîd, y.y. trs..
Şaşa, Mehmet, “İmam A’zam Ebû Hanife’nin Marifetullah Nazariyesi”, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 8, sy. 2, Aralık 2017, ss. 171-191.
........., “İmam Eş’arî’nin “Kelâm”ında Marifetullah”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 4, sy. 7, Aralık 2017, ss. 187-213. . ........, Kelâm ve Tasavvuf Açısından Marifetullah, (Yayımlanmamış doktora tezi), Erzurum 2017.
Şehristanî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim b. Ebî Bekr Ahmed, el-Milel ve’n-Nihal, (I-II), Dâru’l-Marife, Beyrut 1414/1993.
........., Nihâyetu’l-İkdâm fî İlmi’l-Kelam, Mektebetu’s-Sekâfeti’d-Diniyye, Kâhire 1430/2009.
Şirâzî, Ebû İshak İbrâhim b. Ali, el-İşâre ilâ Mezhebi Ehli’l-Hakk, (thk. Muhammed ez-Zebîdî), Beyrut 1999.
Taftazanî, Sa’duddîn Mes’ûd b. Ömer b. Abdillah, Şerhu’l-Mekâsıd, Dâru Âlemi’l-Kutub, (I-V), III. Baskı, (thk. Abdurrahman Umeyra), Beyrut 1419/1998.
Topaloğlu, Bekir, İslâm Kelamcılarına ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı (İsbat-ı Vâcib), Diyanet İşleri Başkanlığı yay., Ankara 2001,
Ünverdi, Veysi, “Mu’tezile’nin İnanç Sistemi; Usûl-i Hamse/Beş İlke ve Arka Planı”, Artuklu Akademi İlahiyat Bilimleri Dergisi, c. 4, sy. 2, 2017, ss. 1-28.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Akıl”, DİA, (I-XLIV), Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul 1989, II, ss. 242-246.
Yurdagür, Metin, İslâm Düşüncesinde Fetret Kavramı, Marifet yay., İstanbul 1998.
Zerkeşî, Bedruddin Muhammed b. Abdillah, Bahru’l-Muhît fî Usûli’l-Fıkh, (III), Vezaretu’l-Evkâf, Kuveyt 1992.