Türk-İslam Felsefesinde İran-Sâsâni Düşüncesinin Etkisi

İslâm felsefesi tarihi gözden geçirildiğinde Yunan, Arap, Türk, Pers, Hint gibi birçok kültürü ihtiva ettiği ve bu ışığın özellikle Rey, Mezopotamya, Bağdat gibi kültür merkezlerinden yayıldığı görülmektedir. Bu süreçte İran’da yetişen filozoflar, Türk-İslâm düşüncesinin şekillenmesinde önemli bir role sahip olmuşlardır. Diğer taraftan Moğol istilasından kaçan bazı Farisî bilginler, Anadolu topraklarına yerleşerek çalışmalarını buradaki medreselerde devam ettirmiştir. Ancak Türk toplumunun geçmişte doğu Asya’nın önemli bir bölümünde bulunması, Kirman Selçukluları’nın İran’da kurulması gibi faktörler buralardaki bilim adamlarının etnik kökenine dair farklı değerlendirmelere sebebiyet vermektedir. Filozofların kökenine dair tartışmalar devam etmekle birlikte, makalede İranlı ve Türk filozofların birbirine tesiri ve İslâm düşüncesindeki yeri tartışılacaktır. Ancak konunun genişliğine binaen çalışma Türk ve İran toplumunun İslâm’la ilişkisinden, 18. yüzyıla kadar olan süreçle sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Türk-İslâm felsefesi, kelâm, tasavvuf, İranlı filozoflar

The Effects of Iran-Sasanian Thought on Turk-Islam Phılosophy

When we have a look at the Islamic philosophy, we see that it contains many cultures such as Greek, Arabic, Turkish, Persian and Hindu and that its light spreads through the cultural centers such as Rey, Mesopotamia and Baghdad. In this process the philosophers grew up in Iran have played an important role for shaping the Turk-Islam thought. On the other hand some of the Persian scholars, who escaped from Mongolian invasion, settled down in Anatolia and continued their studies there. However, the fact that Turkish society lived in a wide range of the eastern Asia and Kirman Seljuks are established in Iran causes different sights on the ethnical origin of the scholars in this area. With the discussions about the origins of the philosophers going on, this article discusses the effects of Iranian and Turkish philosophers to each other. However, regarding the broadness ofthe subject the study has been limited with the time-frame until the 18th century rather than the Islamic relationship of Turkish and Iranian societies.

Keywords:

Turkish-Islamic Philosophy Kalam, Sufism, Iranian Philosophers, Turkish Philosophers,

PDF

___

Adamson, Peter, Philosophy In The Islamic World: A History of Philosophy Without Any Gaps, Oxford University Press, Oxford 2016.
Afifi, Ebü’l-Alâ, İslâm Düşüncesi Üzerine Makaleler, çev. Ekrem Demirli, İz Yayıncılık, İstanbul 2000.
Alıcı, Mehmet, “Sühreverdî’nin İşrâk Düşüncesini İnşâda Kadim Etimolojilerin Yeri”, Milel ve Nihal: İnanç, Kültür ve Mitoloji Araştırmaları Dergisi, 2014, c. XI, sayı: 2, ss. 61-81.
Alıcı, Mehmet, “Sühreverdi’nin İşrâk Felsefesi ve Kadim İran Dinleri”, Sühreverdî ve İşrâk Felsefesi, ed. M. Nesim Doru, Kamuran Gökdağ, Yunus Kaplan, Divan Kitap, Ankara 2015, ss. 53-104.
Anay, Harun, “Devvânî”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul 1994, c. IX, ss. 257-262.
Aster, Von, “Felsefe Tarihinde Türkler”, Türkiye’de Bir Felsefe Gelen-ek-i Kurmaya Çalışmak içinde, der. Recep Alpyağıl, İz Yayıncılık, c. I, İstanbul 2012, ss. 335-353.
Ayçeken, Zeki-Yaşar Bedirhan, Selçuklu Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, Eğitim Kitabevi, Konya 2004.
Aydın, Mehmet, “Ahlâk/İslâm Felsefesi” DİA, İstanbul 1989, c. II, ss. 10-14.
Bakkal, Ali, “Osmanlıların Müsbet İlimler Alanında İlerlemesi ve Gerilemesi Üzerine”, Köprü Dergisi, İstanbul 2011, sayı: 114, ss. 169-205.
Bausani, Alessandro, “İslâm Öncesi İran Düşüncesi”, çev. Kürşat Demirci, İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. M. M Şerif, İnsan Yayınları, c. I, İstanbul 1990, ss. 77-95.
Bayraktar, Mehmet, “İslâm Felsefesinin Özgünlüğü Üzerine”, İslâm Felsefesinin Özgünlüğü, ed. Mehmet Vural, Elis Yayınları, Ankara 2009, ss. 15-28.
Bozkurt, Nebi, “Medrese”, DİA, c. XXVIII, Ankara 2003, ss. 323-327.
Bozkurt, Ömer, “Türk İslâm Düşüncesi Tarihine Giriş”, Türk İslâm Düşüncesi Tarihi, ed. Ömer Bozkurt, Divan Kitap, Ankara 2014, ss. 7-37.
Bregel, Yuri, “Orta Asya’da Türk Moğol Etkileri”, Turko-Persia in Historical Perspective (Akdeniz’den Hindistan’a Türk-İran Esintileri), ed. Robert L. Canfield, çev. Ömer Avcı, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2005, ss. 75-103.
Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı, çev. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli, Kitabevi Yayınları, İstanbul 1999.
Câbirî, Muhammed Âbid, Felsefi Mirasımız ve Biz, çev. Said Aykut, Kitabevi, İstanbul 2000.
Canfield, Robert L., “Giriş: Türk-İran Geleneği”, Turko-Persia in Historical Perspective (Akdeniz’den Hindistan’a Türk-İran Esintileri), ed. Robert L. Canfield, çev. Ömer Avcı, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2005, ss. 15-52.
Chaudhry, Muhammad Aslam, An Introduction to Islamic Culture and Philosophy, Publishers Emporium, Lahore 1991.
Corbin, Henry, İslâm Felsefesi Tarihi, çev. Ahmet Arslan, İletişim Yayınları, c. II, İstanbul 2010.
Demirli, Ekrem, Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık, İz Yayınları, İstanbul 2011.
Devvânî, Risâletü’z-Zevrâ, Seb’u Resâil içinde, thk. Ahmed Tuysirkani, Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, Tahran 2002.
........., Şevâkilü’l-Hûr fi Şerhi Heyâkili’n-Nûr li’s-Sühreverdî, thk. Muhammed Abdülhak, Muhammed Kokan, Beytü’l-Verrak, Bağdad 2010.
Fahri, Macit, İslâm Felsefesi Tarihi, çev. Kasım Turhan, İklim Yayınları, İstanbul 1992.
Fârâbî, Tahsîlü’s-Saâda, thk. Cafer Ali Yasin, Dârü’l-Endülüs, Beyrut 1983.
Fazlıoğlu, İhsan, “Selçuklu Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim- Bir Giriş”, Cogito, sayı: 29, İstanbul 2001.
........., Kayıp Halka, Papersense Yayınları, İstanbul 2016.
Gazzâlî, Mişkâtü’l-Envâr, nşr. Ahmed İzzet, Matbaatü’s-Sıdk, Mısır 1322.
Gutas, Dimitri, İbn Sînâ’nın Mirası, der. Cüneyt Kaya, Klasik Yayınları, İstanbul 2004.
Günaltay, M. Şemsettin, “İbni Sînâ’nın Şahsiyeti ve Milliyeti Meselesi”, TTK Belleten, c. IV, sayı: 13, 1940.
İbn Haldun, Mukaddime, çev. Zakir Kadiri Ugan, MEB Yayınları, c. II, İstanbul 1988.
İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-Tenbîhât, çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit, Ekrem Demirli, Litera Yayıncılık, İstanbul 2005.
İkbal, Muhammed, İslâm Felsefesi Tarihine Bir Katkı: İran’da Metafizik İlimlerin Tekamülü, çev. Cevdet Nazlı, İnsan Yayınları, İstanbul 1995.
Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Yayınları, İstanbul 2011.
Karlığa, Bekir, “Yirmisekiz Mehmet Çelebî’nin Yeni Bulunan Bir Fizik Kitabı Tercümesi ve On Sekizinci Yüzyılın Başında Osmanlı Düşüncesi”, BilimFelsefe-Tarih, İstanbul 1991, sayı:1, Hikmet Neşriyat, ss. 277-331.
........., “İbn Sînâ, Etkileri”, DİA, İstanbul 1999, c. XX, ss. 345-353.
Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübi’l-Fünûn, haz. Şerafeddin YaltkayaRifat Bilge, c. I, İstanbul1941.
Kaya, Cüneyt, “Giriş: İslâm Felsefesinin Mahiyeti Üzerine”, İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler, ed. Cüneyt Kaya, İSAM Yayınları, İstanbul 2013, ss. 15-36.
Keklik, Nihat, Türk-İslâm Felsefesi Açısından Felsefenin İlkeleri, İ.Ü.E.F. Yayınları, Ankara 1996.
Köseoğlu, Nevzat, Türk Dünyası ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, Ötüken Yay, İstanbul 1990.
Kumeyr, Y., İslâm Felsefesinin Kaynakları, çev. Fahrettin Olguner, Dergâh Yayınları, İstanbul 1992.
Leaman, Oliver, Ortaçağ İslâm Felsefesine Giriş, çev. Turan Koç, İz Yayıncılık, İstanbul 2000.
Nasr, Seyyid Hüseyin, “İsfahan Okulu”, İslâm Düşüncesi Tarihi, çev. Mustafa Armağan, ed. M.M. Şerif, İnsan Yayınları, c. III, İstanbul1991, ss. 125-152.
........., Makaleler II, çev. Şehabeddin Yalçın, İnsan Yayınları, İstanbul 1997. Molla Sadra ve İlahi Hikmet, çev. Mustafa Armağan, İnsan Yayınları, İstanbul 2009.
Nasr, Seyyid Hüseyin-Oliver Leaman, İslâm Felsefesi Tarihi, çev. Şamil ÖçalTuncay Başoğlu, Açılım Kitap, İstanbul 2007.
Ocak, Ahmet, “Selçuklular-Dini, İlmi, Fikri ve Tasavvufi Hayat”, DİA, İstanbul 2009, c. XXXVI, ss. 375-377.
O’leary, De Lacy, İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, çev. Yaşar Kutluay-Hüseyin Yurdaydın, Pınar Yayınları, İstanbul 2003.
Özaydın, Abdülkerim, “Nizamiye Medresesi”, DİA, İstanbul 2007, c. XXXIII, ss. 188-191.
Pattabanoğlu, Fatma Zehra, İbn Kemmûne ve Felsefesi, Elis Yayınları, Ankara 2014.
Robinson, Francis, “17.y.’dan 20. y.’ın Başlarına Kadar Hindistan’daki İran-İslâm Kültürü”, Turko-Persia in Historical Perspective (Akdeniz’den Hindistan’a Türkİran Esintileri), ed. Robert L. Canfield, çev. Ömer Avcı, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2005, ss. 135-168.
Schimmel, Annemarie, Tasavvufun Boyutları, çev. Ender Gürol, Adam Yayınları, İstanbul 1982.
Sözen, Kemal, “Felsefenin İslâm Dünyasına Girişi ve İslâm Felsefesinin Gelişimi”, İslâm Felsefesi, ed. İsmail Erdoğan, Enver Demirpolat, Lisans Yayınları, İstanbul 2017, ss. 11-40.
Stepaniants, Marietta, “Zerdüştlüğün İslâm’la Karşılaşması”, İslâmi Araştırmalar, çev. Cahid Kara, 2012, c. XXIII, sayı: 2, ss. 89-99.
Sühreverdî, Hikmetü’l-İşrâk, çev. Tahir Uluç, İz Yayıncılık, İstanbul 2012.
Şehrezûrî, Nüzhetü’l-Ervâh ve Ravzatü’l-Efrâh, çev. Eşref Altaş, ed. İlhan Kutluer, TYEKB, İstanbul 2015.
Taşköprîzâde, Ahmed Efendi, Miftâhu’s-Saâde ve Misbâhu’s-Siyâde fî Mevzuâti’lUlûm, thk. Kamil Kamil Bekri, Abdülvehhab Ebü’n-Nur, Dârü’l-Kütübi’lHadise, c. I, Kahire 1968.
Toksöz, Hatice, “İslâm Düşüncesinde İsbât-ı Vâcib Problemi: Celâleddîn edDevvânî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları, 2014, c. VII, sayı: 2, ss. 25-70.
Tûsî, Nasîruddin, Ahlâk-ı Nâsırî, ed. Tahir Özakkaş, çev. Anar Gafarov, Zaur Şükürov, Litera Yayıncılık, İstanbul 2007.
Üçer, İbrahim Halil, “Antik-Helenistik Birikimin İslâm Dünyasına İntikali: Aristotelesçi Felsefenin Üç Büyük Dönüşüm Evresi”, İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler, ed. Cüneyt Kaya, İSAM Yayınları, İstanbul 2013, ss. 37-89.
Ülken, Hilmi Ziya, İslâm Felsefesi Kaynakları ve Tesirleri, T. İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1967.
Ülken, Hilmi Ziya, Türk Tefekkürü Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2011. Yakıt, İsmail, Türklüğü Tartışılan Meşhurlar, Ötüken Yayınları, İstanbul 2016.
Ziyai, Hüseyin, “The Illuminationist Tradition”, History of Islamic Philosophy, ed. Seyyid Hüseyin Nasr, Oliver Leaman, Routledge and Kegan Paul, LondonNew York 1996.