Sürücü seçme ve değerlendirmede özbildirime dayalı psikolojik ölçeklerin yeri

Amaç: Bu çalışmanın amacı, trafik psikolojisi alanında ülkemizde de kullanılmaya başlanan ve özbildirim türünde ölçekler olan 'Kısa Semptom Envanteri,' 'A-Tipi Kişilik Ölçeği' ve 'Çok Boyutlu Öfke Envanteri'nin performans değerlendirmesi için ya da trafik suçu işleyen ve sürücü belgelerini geri alabilmek için psikoteknik değerlendirme merkezlerine başvuran bireyler üzerindeki işleyişini araştırmaktır. Yöntem: Trafik kurallarını ihlal ettikleri için 2918 sayılı Karayolları Trafik Kanunu kapsamında ilgili maddeler nedeniyle ellerinden sürücü belgesi alınanlar (s=159), çalıştıkları şirket tarafından performans değerlendirilmesi ya da iş başvurusu amacıyla gönderilenler (s=248) ve gönüllü bireyler (s=154) olmak üzere toplam 561 erkek sürücü örneklem grubunu oluşturmuştur. Yaş aralığı 20-50, yaş ortalaması 33.67±8.64'tür. Veri toplama aracı olarak Kısa Semptom Envanteri, A-Tipi Kişilik Ölçeği ve Çok Boyutlu Öfke Ölçeği kullanılmıştır. Sonuçlar: Yapılan istatistik analizler sonucunda sürücü belgesi alıkonan grup, Kısa Semptom Envanterinin toplam puanı ve tüm alt ölçekleri, ÇBÖÖ-saldırgan davranışlar ve ÇBÖÖ-intikama yönelik tepkiler alt boyutlarından gönüllü gruba göre daha düşük puanlar almıştır. Bunlara ek olarak, performans grubu ve sürücü belgesi alıkonan grup; A tipi-zamana verilen önem, ÇBÖÖ-sakin davranışlar, ÇBÖÖ-içe dönük tepkiler ve ÇBÖÖ-umursama tepkiler alt ölçeklerinden gönüllü gruba göre anlamlı olarak daha yüksek puanlar almıştır. Diskriminant analiz sonuçları incelendiğinde, üç grup içinde performans değerlendirmesi grubunun, % 77.7'lik oranla en yüksek doğru sınıflandırma oranına sahip olduğu görülmüştür. Bunu, % 56'lık oranla gönüllü grup ve % 14.5 ile sürücü belgelerine el konulan grup izlemiştir. Tartışma: Psikoteknik değerlendirme merkezlerin-de sürücü belgesi alıkonan bireyler için bir karar verileceğinde, özbildirime dayalı psikolojik ölçeklerden elde edilen bilgilerin dikkatli bir biçimde değerlendirilmesi gerekmektedir. Söz konusu ölçeklerin, sürücü seçme ve değerlendirme sürecinde karar vermek için tek başlarına ölçüt olarak kullanılması doğru değildir. Bu ölçeklerin yanı sıra, özellikle görüşme teknikleri gibi birtakım destek yöntemlerin kullanmasının gerekliliği açık bir biçimde görünmektedir.

PDF

___

1. Evans L. Traffic Safety. Science Serving Society. Michian, Bloomfield Hills, 2004, p.337-338.

2. Hatakka M. What makes a good driver? The hierarchical approach. DAN-Report: Results of EU-Project: Description and analysis of post licensing measures for novice drivers. G Bartl (Ed.), Vienna, Austrian Road Safety Board, 2000.

3. Bukasa B, Wenninger U, Yasak Y. Workshop on driver selection. XI. Ulusal Psikoloji Kongresi (18-19 Eylül 2000, Ege Üniversitesi), İzmir, 2000.

4. Nickel WR. Uygulamalı Trafik Psikolojisi Çalışma Grubu Yayımlanmamış Ders Notları. X. Ulusal Psikoloji Kongresi (16-18 Eylül 1998, Ankara Üniversitesi), Ankara, 1998.

5. 4 Sayılı Cetvel. Psikoteknik Değerlendirme ve Psikiyatri Uzmanı Muayenesinde Sürücülerde Aranılacak Şartlar ile Değerlendirme ve Muayeneye İlişkin Usul ve Esaslar. T.C. Resmi Gazete, 18 Temmuz 1997. 23053 (Mükerer): 456-465.

6. West R, Elander J, French D. Mild social deviance, typeA behaviour pattern and decision-making style as predictors of self-reported driving style and traffic accident risk. Br J Psychol 1993; 84:207-219.

7. Deffenbacher JL, Oetting ER, Lynch RS. Development of A Driving Anger Scale. Psychol Rep 1994; 74:83-91.

8. Deffenbacher JL, Deffenbacher DM, Lynch RS. Anger, aggression, and risky behavior: a comparison of high and low anger drivers. Behav Res Ther 2003; 41:701-718.

9. Schwebel DC, Severson J, Ball KK, Rizzo M. Individual difference factors in risky driving: The role of anger/ hostility, conscientiousness, and sensation-seeking. Accid Anal Prev 2006; 38:801-810.

10. Furnham A, Saipe J. Personality correlates of convicted driver. Pers Individ Dif 1993; 14:329-336.

11. Sümer N. Personality and behavioral predictors of traffic accidents: testing a contextual mediated model. Accid Anal Prev 2003; 35:949-964.

12. Oltedal S, Rundmo T. The effects of personality and gender on risky driving behaviour and accident involvement. Safety Science 2006; 44:621-628.

13. Perry A R. Type-A behaviour pattern and motor vehicle driver behaviour. Perceptual and Motor Skills 1986; 63: 875-878.

14. Perry AR, Baldwin DA. Further evidence of associations of Type A personality scores and driving-related attitudes and behaviors. Perceptual and Motor Skills 2000; 91: 147-154.

15. Evans GW, Carrere S, Palsane MN. Type A behavor and occupational stress: A cross-cultural study of bluecollar workers. J Pers Soc Psychol 1987; 52:1002-1007.

16. Nabi H, Consoli SM, Chastang JF, Chiron M, Lafont S, Lagarde E. Type A behavior pattern, risky driving behaviors, and serious road traffic accidents: A prospective study of the GAZEL cohort. Am J Epidemiol 2005; 161:864-870.

17. 2918 Sayılı Karayolları Trafik Kanunu. Erişim tarihi: 13.10.2008. http://www.trafik.gov.tr/.

18. Derogatis LR. The Brief Symptom Inventory (BSI): Administration, Scoring and Procedures manual-II. Clinical Psychometric Research Inc., 1992.

19. Şahin NH, Durak A. Kısa Semptom Envanteri: Türk gençleri için uyarlaması. Türk Psikoloji Dergisi 1994; 9:44-56.

20. Şahin NH, Batıgün AD, Uğurtaş S. Kısa Semptom Envanteri (KSE): Ergenler için kullanımının geçerlik, güvenirlik ve faktör yapısı. Türk Psikiyatri Dergisi 2002; 13:125-135.

21. Balkaya F, Şahin NH. Çok Boyutlu Öfke Ölçeği. Türk Psikiyatri Dergisi 2003; 14:192-202.

22. Batıgün AD, Şahin NH. Öfke, dürtüsellik ve problem çözme becerilerindeki yetersizlik gençlik intiharlarının habercisi olabilir mi? Türk Psikoloji Dergisi 2003; 18:37-59.

23. Rathus SA, Nevid JS. Stres: What It is and What It does? Psychology and the Challenges of Life: Adjustment and Growth. Fourth ed.,1989, p.181-229.

24. Batıgün AD, Şahin NH. İş stresi ve sağlık psikolojisi araştırmaları için iki ölçek: A-tipi kişilik ve iş doyumu. Türk Psikiyatri Dergisi 2006; 17:32-45.

25. Sümer N, Özkan T. Sürücü davranışları, becerileri, bazı kişilik özellikleri ve psikolojik belirtilerin trafik kazalarındaki rolleri. Türk Psikoloji Dergisi 2002; 17:1-22.

26. Norris FH, Matthews BA, Riad JK. Characterological, situational, and behavioral risk factors for motor vehicle accidents: a prospective examination. Accid Anal Prev 2000; 32:505-515.

27. Beck KH, Wang MQ, Mitchell MM. Concerns, dispositions and behaviors of aggressive drivers: What do self-identified aggressive drivers believe about traffic safety? J Safety Res 2006; 37:159-165.

28. Eşiyok B, Yasak Y, Korkusuz İ. Trafikte öfke ifadesi: Sürücü Öfke İfadesi Envanteri’nin geçerlik ve güvenirliği. Türk Psikiyatri Dergisi 2007; 18:231-243.

29. Dağ İ. Psikolojik test ve ölçeklerde geçerlik ve güvenirlik. 3P Dergisi 2005; 13(Ek sayı 4):17-23.