Zikzak: Bir Ortaçağ Motifinin Anadolu Yansımaları

Zikzak, mimari ve el sanatları alanında binlerce yıldır uygulanmış ve Anadolu‟nun mimari süslemedağarcığında da taş, tuğla ve freskolarda tercih edilmiştir. Antikçağdan bu yana mimaride bir süslemeögesi olarak kullanılıyor olmasına karşın, motifin kemer ve çevresinde bir bezeme ögesi olarak yaygınhale gelmesi özellikle Ortaçağ‟da başlamaktadır. Avrupa ve Ortadoğu‟da uygulanmış zikzak örneklerininincelendiği çalışmalarda Anadolu örneklerinin eksikliği, söz konusu süslemenin rotasının yorumlanmasında bir takım eksikliklere sebep olmaktadır. Bu bağlamda bu çalışmada Anadolu‟da uygulananzikzak örneklerinin kronolojisinin ortaya çıkarılması ve yayılım alanlarının gözden geçirilmesi amaçlanmıştır. Bu noktadan hareketle, öncelikle zikzak örgesinin mimari süsleme programı kapsamındakiçeşitlemeleri chevron, testere dişi ve zikzak terimleriyle tanımlanmaktadır. Ardından bu zikzak süslemeçeşitlemelerinin kemer ve çevresindeki Anadolu mimarisi uygulamaları sırasıyla Geç Antikçağ, DoğuRoma, Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemi örnekleri kapsamında incelenmekte; kronoloji temel alınarak Ortadoğu ve Avrupa örnekleri ile bağlantıları kurulmaktadır. Bu çalışmada, söz konusu süslemeninmimarideki uygulamalarının dış kaynaklı olduğu; diğer bir deyişle Anadolu‟nun bu motife kaynaklıketmediği ileri sürülmektedir.

Zigzag: Reflection of a Motif in Anatolia

The zigzag design has been employed in architectural and handicraft ornamentation for thousand of years and was included in the repertoire of architectural decoration of Anatolia in stone, brick and fresco/red ochre materials. Although the zigzag has been employed in architecture from as early as Antiquity, its use on arches as an ornamental element became a phenomenon especially during the Middle-Ages. The lack of Anatolian examples from among the large number of articles concerning the architectural zigzag in Europe and the Middle East, resulted in scanty interpretation upon the interaction route of this ornament. From this point of view, this study examines the chronology of the zigzag design in Anatolia and its use and and aims to revise the dissemination of the design. In this respect, firstly, the variations of the architectural zigzag design are described by the terms chevron, saw tooth and zigzag. Secondly, the Anatolian examples of the architectural zigzag design are examined chronologically and these examples are compared with those from the Middle East and Europe. It is suggested on the basis of the data discussed in this article that the ornamentation in question originates from outside of Anatolia.

PDF

___

Akyürek E. (1996). Bizans’ta Sanat ve Ritüel: Kariye Güney Şapelinin İkonografisi ve İşlevi. İstanbul 1996.
Akyürek E. (2010). “Myra Şapeli Üzerine İlk Notlar”. Ed. N. Çevik, Arkeolojisinden Doğasına Myra/ Demre ve Çevresi. Antalya (2010) 153- 160.
Akyürek E. (2015). “A Recently Discovered Thirteenth Century Church at Myra”. Ed. S. Fazlulin & M. M. Antika, SOMA 2013 – Symposium on Mediterranean Archaeology. Proceedings of the 17th Symposium on Mediterranean Archaeology (25-27 Nisan 2013). (2015) 14-23.
Akyürek E. (2018). “Alakent Kilisesi: Konumu ve Mimarisi”. Ed. E. Akyürek, Alakent Kilisesi Myra’da Bir Bizans Yapısı (12.-13. Yüzyıllar) (2018) 59-116. İstanbul.
Altun A. (1971). Mardin’de Türk Devri Mimarisi. İstanbul 1971.
Arık R. (2017). Selçuklu Sarayları ve Köşkleri. Ankara 2017.
Baş G. (2013). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme. Ankara 2013.
Bayburtluoğlu M. Z. (1973). “Kahraman Maraş‟ta Bir Grup Dulkadiroğlu Yapısı”. Vakıflar Dergisi X (1973) 234-250.
Behrens-Abouseif D. (1989). Islamic Architecture in Cairo an Introduction. Leiden 1989.
Bilici Z. K. (2016). Anadolu Selçuklu Çağı Mirası, Mimari. Cilt 1-2-3. Ankara 2016.
Buchwald H. (1979). “Lascarid Architecture”. JOB 28 (1979) 261- 296.
Buchwald H. (1981). “The Church of St. John the Theologian in AlaĢehir (Philadelphia)”. JOB 30 (1981) 301-318.
Buchwald H. (1984). “Western Asia Minor as a Generator of Architectural Forms in the Byzantine Period, Provincial Back-wash or Dynamic Center of Production?”. JOB 34 (1984) 199-234.
Buhl F. (1977). “Kudüs”. İslam Ansiklopedisi. Cilt 6 (1977) 952-964.
Creswell K. A. C. (1979). Early Muslim Architecture. Vol I/Part II: Umayyads A.D. 622-750. New York 19792.
Curcic S. (2012). “Divine Light: Constructing the Immaterial in Byzantine Art and Architecture”. Ed. B. D. Wescoat & R. G. Ousterhout, Architecture of the Sacred: Space, Ritual and Experience from Classical Greece to Byzantium. Cambridge (2012) 307-337.
Çam N. (2000). Yunanistan’daki Türk Eserleri. Ankara 2000.
Çelik N. (1995). “Bursa Ulu Camii‟nde Güney Tesirleri”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. Cilt I (1995) 557-565. Ankara.
Duggan T. M. P. (2017). “İslam Sanatında Zikzak Deseni ve Anlamları Üzerine Bir Okuma”. 21. Uluslararası Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Özetleri (25-27 Ekim 2017) (2017) 237- 238. Antalya.
Durukan A. (2007). “Aksaray Sultan Hanı”. Ed. H. Acun, Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları Ankara (2007) 141-159.
Enderlein V. (2007). “Mimari”. Eds. M. Hattstein & P. Delius, İslam Sanatı ve Mimarisi (2007) 64-79. İstanbul.
Erdoğan O. (2015). “The Remains from Late Antiquity and the East Roman Periods and Their Location within the Lydian City of Philadelphia: New Comments”. MJH V/2 (2015) 251-274.
Eser E. (2000). 11-14. Yüzyıllarda Anadolu-Suriye Sanat ĠliĢkileri (Cephe Mimarisinde Suriye Etkileri). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara 2000.
Evcim S. (2015). Dağlık Frigya Bölgesi Bizans Dönemi Kaya Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Eskişehir Anadolu Üniversitesi, Eskişehir 2015.
Evcim S. (2016). “Frigya Bölgesi‟nde Bizans Dönemi Kaya Mimarisi”. ODÜ 6 (3) (2016) 861- 876.
Freely J. & Çakmak A. S. (2017). İstanbul’un Bizans Anıtları. İstanbul 2017.
Gündoğdu H. (1986). Dulkadırlı Beyliği Mimarisi. Ankara 1986.
Gündoğdu H. (2002). “Akkoyunlu Devri Mimarisi”. Türkler 8 (2002) 156-165.
Hillenbrand C. (2015). Müslümanların Gözünden Haçlı Seferleri. İstanbul 2015.
Kaffenberger T. (2017). “Evoking a Distant Past? The Chevron Motif as an Emblematic Relic of Crusader Architecture in Late Medieval Cyprus”. Eds. A. Barnes & M. Salerno, Symbols and Models in the Mediterranean: Perceiving through Cultures (2017) 160-189. Cambridge.
Karydis N. D. (2011). Early Byzantine Vaulted Construction in Churches of the Western Coastal Plains and River Valleys of Asia Minor. Oxford 2011.
Karydis N. D. (2012). “A Monument of Early Byzantine Sardis: Architectural Analysis and Graphic Reconstruction of Building D”. AnatStud 62 (2012) 115-139.
Klein H. A., Ousterhout R. G. & Pitarakis B. (2007). Bir Anıt, İki Anıtsal Kişilik, Theodoros Metokhites’ten Thomas Whittemore’a Kariye. Ġstanbul 2007.
Krautheimer R. (1981). Early Christian and Byzantine Architecture. New Haven 19813.
Kubach H. E. (1975). Romanesque Architecture. New York 1975.
Mango C. (2006). Bizans Mimarisi. Ankara 2006.
Megaw H. S. & Hawkins E. J. W. (1962). “The Church of the Holy Apostles at Perachorio, Cyprus, and Its Frescoes”. DOP 16 (1962) 278-348.
Mercangöz Z. (1985). Batı Anadolu’da Geç Dönem Bizans Mimarisi: Laskarisler Dönemi Mimarisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1985.
Mercangöz Z. (1995). “Batı Anadolu‟daki Türk Yapılarının Duvar Tekniği ve Tuğla Süslemelerinin Kaynağı Üzerine DüĢünceler”. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi. Cilt II (1995) 485-495. Ankara.
Moss R. L. (2000). Romanesque Chevron Ornament. PhD Thesis. Trinity College, Dublin 2000.
Olcay B. Y. (1990). Kappadokya Bölgesindeki Serbest Haç Planlı Kaya Kiliselerinin Mimari İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara 1990.
Ousterhout R. (2002). The Art of the Kariye Camii. İstanbul 2002.
Özbek Y. (2002). Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453). Ankara 2002.
Öztaşkın G. K. & Evcim S. (2010). “Frigya Bölgesi Kaya Kiliseleri”. Ed. B. Y. O. Uçkan, Frigya (Phrygia) Bölgesinde Bizans Dönemi Kaya Mimarisi (2010) 37- 128. Eskişehir.
Öztaşkın G. K. & Öztaşkın M. (2012). “Antalya- Olympos Mozaikli Yapı”. Ed. K. Dörtlük, T. Kahya, R. B. Seyhan & T. Ertekin, Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması I. Anadolu Akdenizi Sempozyumu (04-07 Kasım 2009). (2012) 329-346.
Öztaşkın G. K. (2018). “Olympos Episkopeionu Tuğla Süslemeleri”. Eds. T. Kahya, A. Özdizbay & N. Tünen-Önen, Uluslararası Genç Bilimciler Buluşması II. Anadolu Akdenizi Sempozyumu (04-07 Kasım 2015). (2018) 615- 627. Antalya.
Ricci C. (1925). Romanesque Architecture in Italy. New York 1925.
Salam-Liebich H. (1983). The Architecture of the Mamluk City of Tripoli. Cambridge 1983.
Şancı F. (2006). Hatay İlinde Türk Mimarisi. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Ankara 2006.
Tanman B. (2000). “Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Memlûk Etkileri”. Eds. N. Akın & A. Batur, Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı “Uluslarüstü Bir Miras” (2000) 82-90. Ġstanbul.
Tanman M. B. (2005). “14. ve 15. Yüzyılların Anadolu Türk Mimarlığında Gotik Etkiler”. Eds. A. Ağır, D. Mazlum & G. Cephanecigil, Afife Batur’a Armağan Mimarlık ve Sanat Tarihi Yazıları (2005) 213-225. Ġstanbul.
Teteriatnikov N. B. (1996). The Liturgical Planning of Byzantine Churches in Cappadoccia. Rome 1996. Uysal A. O. (1985). “Adana Ulu Camii”. Vakıflar Dergisi XIX (1985) 277-284.
Yenişehirlioğlu F. (1989). Türkiye Dışındaki Osmanlı Mimari Yapıtları. İstanbul 1989.
Yurttaş H. (1991). Hasankeyf Yapılarının Sanat Tarihimizdeki Yeri I. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Atatürk Üniversitesi, Erzurum 1991.