MİLLİYETÇİLİK ÇAĞINDA TÜRK KİMLİĞİ CEDİDİZM ÖRNEĞİ

19. yüzyılın ikinci yarısında çok uluslu imparatorluklar kendilerini bir anda milliyetçi ayrılıkçı hareketlerin hedefi halinde bulmuşlardır. Buna verdikleri tepki kitle iletişim araçları, eğitimin kitleleştirilmesi gibi enstrümanları kullanarak bir çeşit asimilasyonun sağlanmasıdır. Nüfusunun çok büyük bir kısmını Müslüman Türkî toplumların oluşturduğu Rus Çarlığı da bu süreci sert bir biçimde tecrübe edecektir. Hem Rus Çarlığının geliştirdiği milliyetçilik anlayışı ve Rus Çarlığında gelişen milliyetçilik anlayışlarının yönelimlerini göstermesi bakımından hem de etkisi en uzun süreli ve çapı en geniş olması bakımından en önemli örneklerden birisinin Cedidizm akımı olduğu söylenebilir. Bu makalede on dokuzuncu yüzyılda gelişen milliyetçilikler arasında Cedidizm konumlandırılmaya çalışılacaktır. Cedidizm Türk sosyal bilim yazınında genellikle başlangıcından itibaren siyasal ajandaya sahip bir milliyetçi hareket olarak değerlendirilmektedir. Bu makalede Cedidizmin Bolşevik Devrimine kadar bir siyasî hareket değil bir kültür politikası olduğunun ortaya konulması amaçlanmaktadır. Bu bağlamda da Cedidizmin Bolşevik Devrimine kadar Türkçü, Turancı, Pantürkist ya da Panturanist olmadığı, milliyetçiliğinin bir kültür politikası biçiminde geliştiği savunulacaktır. Çalışmada nitel araştırma metodu kullanılmış geniş bir literatür taranarak veriler yeniden yorumlanmıştır. Bolşevik Devrimi sonrasında Cedidizm bu makalenin sınırları dışındadır.

Anahtar Kelimeler:

Cedidizm, Milliyetçilik, Pan-türkizm, Pan-islamizm, Türkçülük

TURKISH IDENTITY IN THE AGE OF NATIONALISM: THE CASE OF JADIDISM

Multinational empires found themselves as the targets of nationalist and separatist movements in the second part of nineteenth century. Their response to movements was to achieve a kind of assimilation by using instruments such as mass media and mass mediaization of education. The Russian Empire which had largely been composed of Muslim Turkic societies experienced it more severely. The Jadidist movement is one of the sharpest example with regard to nationalism’s wider and prolonged impact and by showing it trajectory that the Empire promoted as well as the nationalisms that emerge out of the social contexts. In this article, Jadidism was positioned among the nationalisms that developed in the nineteenth century. Jedidism was regarded as a nationalist movement which had a political agenda from its beginning in Turkish social sciences literature. It is aimed to present in this article that Jadidism was not a political movement until the Bolshevik Revolution but a policy of culture. In this context, it was argued that Jadidism was not Turkist, Turanist, pan-Turkist, or pan-turanist until the Bolshevik Revolution and that its nationalism developed as a cultural policy. Qualitative research method was used in the study and the data were reinterpreted by reviewing a large literature. Jadidism after the Bolshevik Revolution is beyond the limits of this article.

PDF

___

Akpınar, Y. (2008). Gaspıralı Seçilmiş Eserleri (Dil, Edebiyat, Seyahat Yazıları). İstanbul: Ötüken Yayınları.
Allworth, E. A. (1990). The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present: A Cultural History. Stanford: Hoover Isntitiution Press.
Aslanova, S. (2006). Kutsal Sinod’tan Rus Ortodoks Kilisesi’ne. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
Baldauf, Ingeborg (2001). “Jadidism in Central Asia within Reformism and Modernism in the Muslim World”. Die Welt des Islams, Mar., 2001, New Series, Vol. 41, Issue 1 (Mar., 2001), pp. 72- 88.
Bennigsen, A. & Lemercier-Quelquejay, C. (1967). Islam in the Soviet Union. New York: Preager.
Bennigsen, A. & Wimbush S. E. (1985). Mystics and Commisars-Sufism in the Soviet Union. Berkeley: University of California Press.
Brophy, D. (2016). Uyghur Nation-Reform and Revolution on the RussiaChina Frontier. Harvard University Press.
Critchlow, J. (1991). Nationalism in Uzbekistan: A Soviet Republic’s Road to Sovereignty. Colorado: Westview Press.
Çimen, L. K. (2008). Türk Töresinde Kadın ve Aile, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
d'Encausse, H. C. (1988). Islam and the Russian Empire: Reform and Revolution in Central Asia. Berkeley: University of California Press.
d’Enchausse, H. C. (1994). “Social and Political Reform”. Central Asia: One Hundred Thirty Years of Russian Dominance, A Historical Overview içinde, Ed.: Edward A. Allworth. London: Duke University Press.
d’Enchausse, H. C. (1994b). “the Stirring of National Feeling”. Central Asia: One Hundred Thirty Years of Russian Dominance, A Historical Overview içinde, Ed.: Edward A. Allworth. London: Duke University Press.
Deringil, S. (1994). “The Ottoman Empire and Russian Muslims: Brothers or Rivals?”. Central Asian Survey, 13:3, ss. 409-416.
Eden, J & Sartori, P. & DeWeese, D. (2016). “Moving Beyond Modernism: Rethinking Cultural Change in Muslim Eurasia (19th-20th Centuries)”. Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 59, No. 1/2, Beyond Modernism: Rethinking Islam in Russia, Central Asia and Western China (19th- 20th Centuries), ss. 1-36
Eissenstat, H. (2001). “Turkic Immigrants/Turkish Nationalism: Opportunities and Limitations of a Nationalism in Exile”. Turkish Studies Association Bulletin, Vol. 25/26, No. 2/1 (Fall 2001 / Spring 2002), ss. 25-50.
Fazlurrahman, M. (1982). Islam and Modernity. Chicago: Chicago University Press, 1982.
Fierman, W. (1991). “The Soviet Transformation of Central Asia”. Soviet Central Asia: the Failed Transformation içinde, Ed.: W. Fierman. Colorado: Westview Press.
Frank, A. J. (2012). Bukhara and the Muslims of Russia-Sufism, Education, and the Paradox of Islamic Prestige. Leiden: Brill Academic Publications.
Gökgöz, S. S. (1996). İdil-Ural Sahasında Ceditçi Sosyalistlerin Faaliyetleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
Guiliano, E. (2011). Constructing Grievance- Ethnic Nationalism in Russia's Republics. Cornell University Press
Güngör, G. (2015). Hüseyinzade Ali Turan’ın Hayatı ve Eserleri Üzerine Bir İnceleme. İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış doktora tezi).
Kangas, R. D. (1995). “State Building and Civil Society in Central Asia”. Political Culture and Civil Society in Russia and the New States of Eurasia içinde, Ed.: V. Tismaneau. Armonk: M. E. Sharpe.
Kedourie, E. (1968). “Revolutionary Nationalism in Asia and Africa”. Government and Opposition, Vol. 3, No. 4 (Autumn 1968), ss. 453- 464.
Kendirbaeva, G. (1998). “The Early Twentieth-Century Kazakh Intelligantsia: In Search of National Identity”. Post-Soviet Central Asia içinde, Ed.: T. Atabaki ve J. O’Kane içinde. London: Tauris.
Khalid, A. (1998). The Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia. Berkeley: University of California Press.
Khalid, A. (1999). The Politics of Muslim Cultural Reform Jadidism in Central Asia. London: University of California Press.
Khalid, A. (2014). Islam after Communism : religion and politics in Central Asia. California: University of California Press.
Khalid, A. (2016). Making Uzbekistan: Nation, Empire, and Revolution in the Early USSR. Cornell University Press.
Kuttner, Thomas (1975). “Russian Jadidism and the Islamic World Ismail Gasprinskii in Cairo, 1908. A Call to the Arabs for the Rejuvenation of the Islamic World”. Cahiers du Monde russe et soviétique, Jul.- Dec., 1975, Vol. 16, No. 3/4, ss. 383-424.
Malashenko, A. (1993). “Religious and Political Change in Soviet Muslim Regions”. State, Religion and Society in Central Asia: A Post Soviet Critique içinde, Ed.: V. Naumkin. Ithaca Press.
Meyer, J. H. (2007). “Immigration, Return, and the Politics of Citizenship: Russian Muslims in the Ottoman Empire, 1860-1914”. International Journal of Middle East Studies, Vol. 39, No. 1 (Feb., 2007), ss. 15-32
Ro’i, Y. (2004). “Islam in the FSU-An Inevitable Impediment to Democracy ”. Democracy and Pluralism in Muslim Eurasia içinde, Ed.: Y. Ro’i. London: Frank Cass.
Sartori, P. (2009). “An Overview of Tsarist Policy on Islamic Courts in Turkestan: Its Genealogy and its Effects”. Cahiers d’Asie centrale [Online], 17/18 | 2009, Online since 26 May 2010, connection on 21 April 2019.
Shorish, M. M. (1994). “Back To Jadıdısm: The Future Of Educatıon In Central Asıa”. Islamic Studies, Vol. 33, No. 2/3, Special Issue on Central Asia (Summer-Autumn 1994), pp. 161-182
Smith, J. (2013). Red Nations- The Nationalities Experience in and after the USSR. New York: Cambridge University Press.
Soucek, S. (2000). A History of Inner Asia. Cambridge: Cambridge University Press.
Spannaus, N. (2016). “The Ur-Text of Jad d sm: Ab Na r Q r w s Irsh d and the Historiography of Muslim Modernism in Russia”. Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 59, No. 1/2, Beyond Modernism: Rethinking Islam in Russia, Central Asia and Western China (19th- 20th Centuries) (2016), ss. 93-125
Teschke, B. (2017). 1648 Söylencesi-Sınıf, Jeopolitik ve Modern Uluslararası İlişkilerin Kuruluşu. Çev. Bülent Şimşek. İstanbul: Can Yayınları.
Turan, Ö. & Evered, K. T. (2005). “Jadidism in South-Eastern Europe: The Influence of Ismail Bey Gaspirali among Bulgarian Turks”. Middle Eastern Studies, Jul., 2005, Vol. 41, No. 4 (Jul., 2005), ss. 481-502.
Yavuz, M. H. (1993). “Nationalism And Islam: Yusuf Akçura and Üç Tarz-ı Siyaset”. Journal of Islamic Studies, Vol. 4, No. 2 (July 1993), ss. 175-207.
Yemelianova, G. M. (1999). “Volga Tatars, Russians and the Russian State at the Turn of the Nineteenth Century: Relationships and Perceptions”, The Slavonic and East European Review, Vol. 77, No. 3 (Jul., 1999), ss. 448-484.
Yemelianova, G. M. (2002). Russia and Islam-A Historical Survey. New York: Palgrave-MacMillan.
Yemelianova, G. M. (2019). Muslims of Central Asia-An Introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press.
Zeki, İ. (2014). Ceditçilik Hareketinin Ortaya Çıkışı ve Türkistan Âlimleri Üzerindeki Etkisi: Mahmud Hoca Behbudi ve Münevver Kari Örneği. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).