İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ’NİN İDEOLOJİK TERKİBİNDE ÜÇ TARZ-I SİYASET: OSMANLICILIK, İSLAMCILIK VE TÜRKÇÜLÜK

İttihat ve Terakki Cemiyeti 1908 -1913 yılları kısmen, 1913-1918 yılları mutlak iktidar olarak Osmanlı Devleti’nin son dönem siyasetinde sahne almıştır. Bu dönem aynı zamanda Devletin ontolojik güvenliğine yönelen tehditlerin bertaraf edilmesi adına Türk fikir tarihinde hareketliliklerin yaşandığı sürece tekabül etmektedir. Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük akımları bu fikir hareketlerinin başat unsuru olarak İttihat ve Terakki’nin siyasetinde etkin olmuştur. Tarihsel analiz metodunun kullanıldığı bu çalışmada, İttihat ve Terakki’nin Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük fikirlerini hangi zeminde ve nasıl tatbik ettikleri incelenecektir. Ayrıca Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülük akımları Cemiyet politikalarında birbirine tezatlık mı içerdiği yoksa birbirini tamamlayan bir terkibe mi haiz olduğu sorusunun da cevabı aranacaktır. Cemiyetin ideolojik terkibini oluşturan mevzu bahis üç ideolojik akım, “devlet-i ebed müddet” anlayışı zemininde uygulanmıştır. Dolayısıyla her üç siyasî akım “devlet merkezli” olup Osmanlı Devleti’nin farklı bölgelerinde, bölgenin siyasî ve sosyolojik dinamiklerine uygun olarak şekillenmiştir. Bu bağlamda Osmanlı içerisinde bütün unsurların ittihadını öngören Osmanlıcılık fikri ile İslam coğrafyalarında Hanedanı ve Hilafeti Müslümanların siyasî kutbu haline getirmeyi hedefleyen İslamcılık fikri, devletin içerisinde bulunduğu bekâ sorununa çözüm getirmek amacıyla aynı gayeye matuf kılınmıştır. Mamafih Türkçülük ise vatan ve Âli Devlet mottoları doğrultusunda hem iç politikada kitleleri harekete geçirecek milli motivasyon aracı hem de Türk ahalisinin yaşadığı bölgelerde düşman unsurlarını zayıflatma hedefiyle strateji unsuru işlevi görmüştür. Sonuç olarak İttihat ve Terakki siyasetinde her üç ideoloji Osmanlı Devleti’nin ontolojik güvenliğinin merkeze alındığı ve birbirini tamamlayan bir terkibe sahip olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

İttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük

THREE STYLES OF POLITICS IN THE IDEOLOGICAL COMPOSITION OF THE COMITTEE OF UNION AND PROGRESS: OTTOMANISM, ISLAMISM, AND TURKISM

The Committee of Union and Progress acted as the partial power between the years of 1908-1913 and the absolute power between 1913-1918 in the last political period of the Ottoman State. This period also corresponds to the period of dynamism in Turkish intellectual history in order to eliminate threats to the ontological security of the State. Ottomanism, Islamism, and Turkism movements became effective in the politics of the Union and Progress as the principal element of these intellectual movements. In this study, in which the historical analysis method is used, on which grounds and how the Union and Progress applied the ideas of Ottomanism, Islamism, and Turkism will be examined. In addition, the answer to the question of whether Ottomanism, Islamism, and Turkism movements conflict with each other or have a complementary composition in the policies of the Committee. The three ideological movements, which constitute the ideological composition of the committee, were applied on the basis of the understanding of "devlet-i ebed müddet". Therefore, all three political movements are "state-centered" and shaped in different regions of the Ottoman State in accordance with the political and sociological dynamics of the region. In this context, the idea of Ottomanism, which foresees the union of all components within the Ottoman State, and the idea of Islamism, which aims to make the Dynasty and Caliphate into the political pole of Muslims in Islamic geographies, were attributed to the aim of solving the survival problem of the state. In addition, the Turkism, on the other hand, served as both a national motivation tool to mobilize the masses in internal politics and a strategic tool with the aim of weakening the enemy elements in the regions where the Turkish people lived in line with the motto of motherland and Âli Devlet. As a result, in the policy of Union and Progress, all three ideologies have a composition that focuses on the ontological security of the Ottoman State and in which they complement one other.

PDF

___

Adil Hikmet Bey, (2019). Asya‟da Beş Türk (Altıncı Baskı), Çev. Yusuf Gedikli, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Ahmad, F. (2017). İttihat ve Terakki 1908-1914 (On birinci Baskı), İstanbul: Kaynak Yayınları.
Akçura, Y. (2005). Macarların ve Türklerin Turanlıktaki Görevi. N. Önen (der) İki Turan Macaristan ve Türkiye‟de Turancılık içinde. İstanbul: İletişim Yayınları, ss. 339-341.
Akçura, Y. (2015). Üç Tarz-ı Siyaset ve Tartışmalar, Haz. A. Tekin, İstanbul: Bilgi Kültür Sanat Yayınları.
Akşin, S. (1980). 100 Sorunda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
Arai, M. (2016). Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçiliği (Altıncı Baskı), İstanbul: İletişim Yayınları.
Artuç, N. (1998). İttihatçıların İttihad-ı İslam Siyaseti, Ed. H. Boz, Vatan Namus İttihad: İttihat ve Terakki Cemiyeti, İstanbul: Historia Yayınları, ss. 155-191.
Aydemir, Ş. S. (2006). Makedonya‟dan Orta Asya‟ya Enver Paşa Cilt II (Onuncu Baskı), İstanbul: Remzi Kitabevi.
Bardakçı, M. (2009). Talât Paşa‟nın Evrak-ı Metrûkesi (Üçüncü Baskı), İstanbul: Everest Yayınları.
Bardakçı, M. (2015). Enver. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Bayar, C. (1997). Ben de Yazdım: Millî Mücadeleye Giriş Cilt: I, İstanbul: Sabah Kitapları.
Berkes, N. (2003). Türkiye‟de Çağdaşlaşma (Dördüncü Baskı), İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayınları.
Birgen, M. (2017). İttihat ve Terakki‟de On sene (Altıncı baskı), Haz. Zeki Arıkan, İstanbul: Kitap Yayınevi.
Brass, P. R. (1991). Etnicity and Nationalism: Theory and Comparison, New Dehli & London: Sage Publications.
Breuilly, J. (1993). Nationalism and the State, Manchester: Manhester Univertiy Press.
Çalen, M. K. (2018). Türk Düşünce Tarihçiliği Bağlamında Üç Tarz-ı Siyaset Üzerine Bazı Notlar, Türkiye Notları: Tarih- Kültür- Düşünce, Sayı 1, ss. 9-12.
Çandar, T. (1991). İttihat ve Terakki, İstanbul: İletişim Yayınları.
Cengizer, A. (2017). Adil Hafızanın Işığında Osmanlı‟nın Son Savaşı (Üçüncü Baskı), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. (2006). Osmanlı Belgelerinde Kırım Savaşı 1853-1856, Haz. Kemal Gurulkan vd. Ankara, Yayın No: 84.
Doğan, M. (2018). Fikir-Siyaset Sarmalında İttihat ve Terakki Etkisi, Vatan Namus İttihad: İttihat ve Terakki Cemiyeti, İstanbul: Historia Yayınları, ss. 255-280.
Durgun, Ş. (2019). Türk Ulusal Kimliğinin İnşasında Orta Asya Etkisi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Asya Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi- Orta Asya Türk Kültürünün Anadolu Kültürüne Etkileri Uluslararası Sempozyumu Kitabı, Ankara, ss. 99-114.
Gökalp, Z. (1976). Türkleşmek İslamlaşmak Muasırlaşmak, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Hanioğlu, Ş. (1989). Kendi Mektuplarında Enver Paşa, İstanbul: Der Yayınları.
İnternet: https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/ (Erişim Tarihi: 23.10.2020).
Jelavich, B. (1970). Great Britain and the Russian Acquisition of Batum, 1878- 1886. The Slavonic and East European Review, 48 (110), pp. 44-66.
Kara, İ. (2013). Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi ve Hareketi Üzerine Birkaç Not, Ed. İ. Kara ve A. Öz, Türkiye‟de İslamcılık Düşüncesi ve Hareketi: Sempozyum Tebliğleri, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, ss. 15-43.
Karaman, H. (1994). Efgani, Cemaleddin, İslam Ansiklopedisi Cilt 10, ss. 456-466. İnternet Kaynağı: https://islamansiklopedisi.org.tr/efganicemaleddin, (Erişim Tarihi: 21.10.2020).
Karpat, K. (2017). Türk Siyasi Tarihi: Siyasal Sistemin Evrimi (Yedinci Baskı), İstanbul: Timaş Yayınları.
Koloğlu, O. (2017). II. Abdülhamid’in 32 Saltanat Yılı, Ed. H. Boz, Bayrak Kalpak Revolver: İttihat ve Terakki Cemiyeti (İkinci Baskı), Ankara: İhtimal Dergisi Yayınevi, ss. 15-24.
Kösoğlu, N. (2013). Şehit Enver Paşa (Üçüncü Baskı), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Leedy, P. D. ve Ormrod, J. E. (2015). Practical Research: Planning and Design. London: Pearson.
Mardin, Ş. (2008). Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895- 1908, İstanbul: İletişim Yayınları.
Mardin, Ş. (2009). Yeni Osmanlı Düşüncesi, Ed. T. Bora ve M. Gültekingil, Modern Türkiye‟de Siyasi Düşünce: Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi (Sekizinci Baskı), İstanbul: İletişim Yayınları, ss. 42-53.
Ortaylı, İ. (2009). Osmanlı'da 18. Yüzyıl Düşünce Dünyasına Dair Notlar, Ed. T. Bora ve M. Gültekingil, Modern Türkiye‟de Siyasi Düşünce: Tanzimat ve Meşrutiyet Birikimi (Sekizinci Baskı), İstanbul: İletişim Yayınları, ss.37-41.
Parlatır, İ. ve Çetin, N. (2014). Genç Kalemler Dergisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Petrosyan Y. A. (1974). Sovyet Gözüyle Jön Türker, Çev. M. Beyhan ve A. Hacıhasanoğlu, İstanbul: Bilgi Yayınevi.
Polat, N. H. (1991). Müdafaa-i Milliye Cemiyeti, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Renzi, W. A. (1970). Great Britain, Russia, and the Straits, 1914-1915, The Journal of Modern History, 42 (1), pp. 1-20.
Said Halim Paşa, (2017). Buhranlarımız ve Son Eserleri, Haz. M. E. Düzdağ, İstanbul: İz Yayıncılık.
Smith, A. D. (1991). National Identity, London: Penguin Books.
Smith, A. D. (2010). Nationalism: Theory, Ideology, History (2nd Edition), Cambridge: Polity Press.
Şakir, Z. (2018). İttihat ve Terakki II Nasıl Yaşadı? (İkinci Baskı), İstanbul: Akıl Fikir Yayınları.
Tanıyıcı, Ş ve Kahraman, S. (2017). II. Abdülhamit’in Dış Politikasında İslamcılık ve İngiliz Şeyhülislam Abdullah Quilliam, Medeniyet ve Toplum Dergisi, 1 (2), ss. 7-31.
Tetik, A. (2018a). Teşkilat-ı Mahsusa Tarihi Cilt I: 1914-1916, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Tetik, A. (2018b). Teşkilat-ı Mahsusa Tarihi Cilt II: 1917, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Toprak, S. (Ekim 2019). Anglo-Rus İlişkilerinin Yapılandırılması Bağlamında 1908 Reval Görüşmesi, Uluslararası İlişkiler ve Diplomasi Dergisi, 2 (2), ss.55-67.
Toprak, Z. (1979). İttihat ve Terakki’nin Paramiliter Gençlik Örgütleri, Boğaziçi Üniversitesi Beşerî Bilimler Dergisi, 7, ss. 95-113.
Tunaya, T. Z. (1989). Türkiye‟de Siyasi Partiler: İttihat ve Terakki Cilt:3, İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.