Sultan I. Alaeddin Keykubat'ın Profilden Portresini Taşıyan Bir 1. yy. Mührü: Öncüleri ve Olası Etkisi

A 13th Century Profile Profile Portrait Seal Depicting the Face of the Rum Seljuk Sultan Alaed-Din Keykubat I (1220-37) from Antalya Province- Precedents and Possible Influence

Bu makale dört bölüme ayrılmıştır. İlk kez bu makalede yayınlanan mühür, 2000 yılında Antalya ili Gündoğmuş ilçesi Karaköy Kalesi'nde ele geçmiştir ve bugün Antalya Arkeoloji Müzesi'nde B-112 envanter numarasıyla korunmaktadır. Bu mühür baskısı 25 mm çapında ve 4 mm kalınlığında olup 15.8 gram ağırlığmdadır. İki kurşun puldan basılmıştır. Ön yüzünde bu makalenin ana konusunu oluşturan portre, arka yüzünde ise bir aslan figürü yer almaktadır. Her iki yüz Arapça bir yazıtla kuşatılmıştır: Ön yüzde, "Büyük Sultan, Dünyanın ve Dinin mümtazı, Keyhüsrev oğlu Keykubat", arka yüzde: "Büyük Sultan, Dünyanın ve Dinin mümtazı, fatih Keyhüsrev oğlu Keykubat" yazılıdır. Arka yüzde "ebu feth" yani fatih unvanının eklenmesi ve başka unvanların yer almaması bu mührün 1221'de Alanya'nın fethi ile 1228 yılı arasında bir döneme ait olduğunu düşündürmektedir. 13 mm çapında bir alanda yer alan bu profilden portre, hünkârın bilinen tasvirlerinden tip olarak farklıdır çünkü bireyin gerçek yüzünün kişisel özelliklerini betimlemektedir. Bu portrede betimlenen şahsi ayırt edici özellikler şunlardır: a) büyük düz burun, b) ağzın kenarına uzanan gür bıyık, c) geniş göz - karakteristik geleneksel dar gözden farklıdır, d) açık baş, e) çene ucundan boyna uzanan çizgi yoğun sakal bulunmadığına işaret ederken kulak memesinin üstünden yanak üzerinden aşağı doğru uzanan ince ama belirgin favori çizgisi, paralel tırtıklarla belirlenmiş ve yoğun bıyığa karşın güzel kırpımlı sakala işaret etmektedir, f) uzun saç, g) belki de örgülü olan bu saç, başın iki yanında topuz halinde toplanmış olup olasılıkla da süslenmiştir. Sonuç olarak, bu mühür baskısında belirli bir bireyin güçlü ve ayırt edici portresi olarak karakterize edilebilecek bir figür yer almaktadır. Bu figür çağdaş bir şahsiyeti betimlemektedir ve bu yüz 30'lu yaşlarında birini göstermektedir. Sultan Alâeddin Keykubat 1190'da doğmuş ve bu baskıda onun adı ve unvanları geçtiğinden, bu mühür baskısının sultanın kendi portresini taşıyan şahsi mührünün baskısı olduğunu söylemek mümkündür. Uzun saç ve topuz kombinasyonunun ince ve keskin kırpılmış favori ve güzel kırpımlı sakalın gür bıyıkla tezadı bir araya gelince bu portrenin, Klasik, Hellenistik, Roma, Sasani, Erken Bizans veya Latin sikkelerinde görülen profilden portrelerin ortak temel profilden portre tipini sürdürmesine karşın bunların hiçbirinin kopyası olmadığı görülmektedir.Bugüne kadar bilinen en yakın benzer Anadolu Selçuklu kurşun mührü Kubadabad'm Küçük Sarayında 1990'da ele geçmiştir. Bu mührün ön yüzünde sağa bakan profilden bir erkek başı omuzlarıyla birlikte, cübbe giymiş ve belki de başının arkasında topuzlu saçlarıyla fes benzeri bir başlık takmış halde betimlenmiştir; sakallı yüzde büyük ve ayırt edici bir burun görülmesine karşın figür iyi durumda değildir. Arka yüzde çömelmiş bir aslan betimlenmiştir. Bu mühür baskısının arka yüzündeki yazıt ile Karaköy Kalesi'nde ele geçen mühürdeki yazıtta "ebu'l-feth" ibaresi arka yüzde aslan figürünün etrafında görülmektedir. Her iki mühür baskısmdaki aslanların, Abbasi halifesi tarafından gönderilen mühür yüzüklerde işlenmiş olan belirteci, Abbasi halifelerinin siyah sancaklarında görüldüğü üzere Abbasi Halifeliğinin sembolü olan aslanı tekrarladığı önerilmiştir. Karaköy mühür baskısmdaki iyi korunmuş haldeki profilden portrenin Sultan olarak tanımlanması doğru olduğu takdirde bu profilden portrenin Sultan'm bir başka portresinden yapılmış olduğu anlaşılmalıdır - ki, her iki portrede de aynı ayırt edici burun, kısadan ziyade uzun bir boyun, topuz halde toplanmış uzun saç yer almaktadır. Bu iki portre arasındaki farklılıklar aynı sultanın 7 yıllık bir zaman diliminde iki farklı natüralist profilden portresinin çizilmiş olması, Anadolu Selçuklu sarayında düzenli natüralist portrecilik uygulamalarının olduğunu göstermektedir.Bu mührün çağdaşı mühürler üzerinde, profilden natüralist Bizans imparatorları ve Latin egemenleri betimleri bilinmemektedir. Çağdaş Hıristiyan geleneğinde yüzün profilden betimlenmesi genellikle Yahuda'nm yüzü ve ilgili betimler ile kalabalık sahnelerdeki önemsiz figürlerle ilgilidir. Bununla ilgili istisnalar bazı Latin sikkelerinde görülür. Kutsal Roma İmparatoru Charlemagne, İmparator II. Frederick Hohenstaufen'm 1231'den itibaren darbedilen altın Augustales'i ve bazı başka Latin egemenleri dâhil olmak üzere profilden portreli Roma sikkelerinin kopyaları sonraki dönemlerde darbedilmiştir.Minyatürlü elyazmalarmm zahriyelerindeki hünkâr tasvirleriyle karşılaştırmalar yapılmıştır; zahriyelerde hünkârın profilden tasvirinin bulunmaması ve bu mühür baskılarında olduğu gibi kendi yüzleriyle tasvir edilmemelerine, bilakis bir tip olmasına dikkat çekilmektedir. Ayrıca Kubadabad Sarayı'ndan gelen dört adet sekiz kollu yıldız çini parçası üzerindeki Sultan Alâeddin Keykubat "portreleri" ile de karşılaştırma yapılmış ve bu dönemde, normalde tiplerden oluşan bir frizde bir hünkârın natüralist portresinin yer almasının tamamen öncülsüz bir ilk olacağı görülmüştür. Ye, bu tasvirlerin bazılarının sultanın kendinden ziyade belki de bir bardak veya nar sunan yüksek saray memurlarını temsil ettiği çünkü saraylı diğer figürlerin hünkarmkine ek olarak türban taktığı ve sakallı olduğu önerilmektedir. Anadolu'da ve Cezire'de Müslüman hünkârlar tarafından 12. yy. ortasından 13. yy.'a kadarki dönemde basılan sikkelerdeki profilden portrelere de dikkat çekilmiş ancak bunların çağdaş hünkârları betimlemekten ziyade antik sikke tiplerinin kopyaları olduğu ve dolayısıyla dönemin portreciliği hakkında doğrudan bilgi sağlamadığı belirtilmektedir.İkinci kısımda tip şeklinde hünkâr tasviri uygulamalarından farklı olarak 10. yy. sonlarından itibaren Abbasi saraylarında hayattayken yapılan portrecilik çalışmaları özetlenmektedir. Literatüre geçmiş, natüralist portre örnekleri arasında şunlar da verilmiştir: İbn Sina'nın hayattayken Ebu Nasır bin Arrak tarafından çizilen portresi; 12. yy. ortasında Edib Sabir tarafından çizilen iki Haşhaşi portresi; yüzyılın sonun

PDF

___

Arnold 1965 Sir T. W. Arnold, Painting in Islam, A study of the place of pictorial art in Muslim Culture (1965).
Arık 2001 R. Arık, "Kubadabad Sarayı (Bir Değerlendirme) ve Malanda Köşkü", in I.Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Konya, I. Cilt (2001) 25-32.
Arık 2000 R. Arık, Kubad Abad (2000).
Arık 1992 R. Arık, "Kubad-abad excavations", Anatolica XVIII, 1992, 101-118.
Arık 1992 M. Oluş Arık, "Alanya-Inner Citadel Excavations", Anatolica XVIII, 1992, 119-135.
Arık 1987 M. Oluş Arık, "Alanya Kalesi 1986 Yılı Kazı Çalışmaları", KST, IX.II (1987) 365-78.
Artuk - Artuk 1993 I. Artuk - C. Artuk, Artukoğulları Sikkeleri (1993).
Artuk - Artuk 1971 I. Artuk - C. Artuk, İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslami Sikkeler Kataloğu, I. Cilt (1971).
Artuk I960 I. Artuk, "Abbasiler Devrinde Sikke", Belleten XXIV, No. 93, I960, 26-44.
Atıl 1975 E. Atıl, Arab Art, Exh. Cat. (1974).
Barry 2004 M. Barry, Figurative Art in Medieval Islam and the Riddle of Bihzad of Herat (1465-1535) (2004).
Batur 1994 E. Batur, "A Rainbow Linking East and West-Coins of the Seljuks", 1994, Exh. Cat.(1994).
Ibn Bibi Ibn Bibi, El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali El-Ca'feri Er-Rugadi, M. Öztürk (çev.), El Evamiru'l-Ale'iye Fi'L-Umuri'l-Ala'iye, (Selçukname) Cilt I, II (1996).
Bilici 1996 Z. K. Bilici, "Alanya Kalesi kazısından çıkan bir duvar çinisi", Adalya I, 1996, 87-94
Boase 1978 T. S. R. Boase, The Cilician Kingdom of Armenia (1978).
Bosworth 1973 C. E. Bosworth, The Ghaznavids-Their Empire in Afghanistan and Eastern Iran 994-1040 (1973).
Bosworth 1977 C. E. Bosworth, The Later Ghaznavids: Splendour and Decay, the dynasty in Afghanistan and Northern India 1040-1186 (1977).
Bosworth 1968 C. E. Bosworth, "The political and dynastic history of the Iranian World 1000-1217", in J. A. Boyle (ed.), The Cambridge History of Iran, Vol. 5. The Saljuq and Mongol Period (1968) 1-202.
Browne 1997 E. G. Browne, A Literary History of Persia, Vols. I, II (1997).
Buckton 1994 D. Buckton, Byzantium-Treasures of Byzantine Art and Culture from British Collections, Exh. Cat. (1994).
Cahen 2001 C. Cahen, The Formation of Turkey-The Seljukid Sultanate of Rum: 11th to 14th Centuries, P. M. Holt (trans - ed.) (2001).
Cahen 1968 . C. Cahen, Pre Ottoman Turkey-A general survey of the material and spiritual culture and history c. 1071-1330, J. Jones-Williams (trans.) (1968).
El-Cheikh (2001) N. M. El-Cheikh, "Byzantium through the Islamic prism from the twelfth to the thirteenth centuries", in A. E. Laiou - R. P. Mottahedeh (ed.), The Crusades from the perspective of Byzantium and the Muslims (2001) 53-69.
Cleve 1972 T. C. van Cleve, The Emperor Frederick II of Hohenstaufen-Immutator Mundi (1972).
Coomaraswamy 1956 A. K. Coomaraswamy, Christian and Oriental Philosophy of Art (1956).
Darke 1978 H. Darke, The Book of Government or Rules for Kings, the Siyar al-Muluk or Siyasat-nama of Nizam al-Mulk (1978).
Dimand 1947 M. S. Dimand, A Handbook of Muhammadan Art (1947).
Dodwell 1993 C. R. Dodwell, The pictorial arts of the West 800-1200 (1993).
Duggan 2006 T. M. P. Duggan, "The motifs employed on Rum Seljuk 13th century eight pointed star tiles from Antalya Province and elsewhere in Anatolia: an interpretation", Adalya IX, 2006, 149-219.
Edhem 1904 H. Edhem, Catalogue of Arab, Arab-Byzantine and Ottoman lead seals, (in Osmanlija) (1904) Cat.
Erginsoy 1978 Ü. Erginsoy, İslam Maden Sanatının Gelişmesi (1978).
Erkıletlioğlu - Güler 1996 H. Erkıletlioğlu - O. Güler, Türkiye Selçuklu Sultanları ve Sikkeleri (1996).
Ettinghausen - Graber R. Ettinghausen - O. Graber, The Art and Architecture of islam, 650-1250 (1994).
Faik 1985 T. Faik, Treasures of Islam, Exh. Cat., 1985.
Günal 2006 Z. Günal, "Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Saray Teşkilatı", in A. Y. Ocak(ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, I. Cilt (2006) 197-203.
Hourani 1995 G. F. Hourani, Arab Seafaring (1995).
Irwin 1997 R. Irwin, Islamic Art (1997).
Irwin 1999 R. Irwin, Night and horses and the desert. An Anthology of Classical Arabic literature (1999).
Kaymaz 1970 N. Kaymaz, Pervane Mu'in ud-Din Süleyman (1970).
Ibn Khaldun 2005 Ibn Khaldün, Muqaddimah, F. Rosenthal (trans.) (2005).
Khan 1989 M. Z. Khan (trans.), Gardens of the Righteous, "Riyadh as-Salihin" by Imam Muhyiad-Din Abu Zakariyya Yahya ibn Sharaf an-Nawawi (1233-78) (1989).
Köprülü 1999 M. F. Köprülü, (trans. - ed.), G. Leiser, Some observations on the influence of Byzantine Institutions on Ottoman Institutions (1999).
Langlois 1855 V. Langlois, Numismatique de I'Armeme au moyen age (1855).
Lloyd - Rice 1958 S. Lloyd - D. Storm Rice, Alanya (Ala'iyya) (1958).
Martin 1980 M. E. Martin, "The Venetian Seljuk treaty of 1220", in, The English Historical Review, No. 95 (1980) 321-30.
Nicholson 1982 R. A. Nicholson (trans.), The Mathnawi of Jalalud'din Rumi, Books I-VI (1982).
Necipoğlu 2000 G. Necipoğlu, "Osmanlı Sultanlarının portre dizilerine karşılaştırmalı bir bakış", in, Padişahın Portresi Tesavir-i Al-i Osman, Exh. Cat. (2000) 22-64
Nelson 2004 R. S. Nelson, "Byzantium and the rebirth of art and learning in Italy and France",in, Byzantium Faith and Power 1261-1557, H. C. Evans, (ed.) Exh. Cat. (2004) 515-523.
Nesbitt 1996 J. Nesbitt, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, J. Nesbitt - N. Oikonomides (ed.), Vol. 1 (1991), Vol. 2 (1994), Vol. 3 (1996).
Oikonomides 1990-1999 N. Oikonomides (ed.), Byzantine Silliography, Vol 2 (1990), Vol. 3 (1993), Vol. 4 (1995), Vol. 5 (1998), Vol. 6 (1999).
Uysal 2001 A. Osman Uysal, "Kubad-Abad Kazı Buluntularında Sikkeler ve Mühürler", 389-396 in, I Uluslararsı Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, II. Cilt (2001).
Kazhdan 1991 A. P. Kazhdan (ed.), Oxford Dictionary of Byzantium (1991).
Özme 2006 A. Özme, "Sikke ve Mühür Sanatı", in, A. U. Peker - K. Bilici (ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, I. Cilt (2006) 565-573-
Rogers-Çağman-Tanındı 1986 J. M. Rogers - F. Çağman - 2. Tanındı, Topkapı. The Albums and Illustrated Manuscripts (1986)
Pancaroğlu 2005 O. Pancaroğlu, "The emergence of Turkic Dynastic presence in the Islamic world: Cultural experiences and Artistic Horizons, 950-1250", in D. J. Roxburgh (ed.), Turks a journey of a thousand years 6OO-I6OO, Exh. Cat., (2005) 72-101.
Parlar 2001 G. Parlar, Anadolu Selçulu Sikkelerinde Yazı Dışı Figüratif Öğeler (2001).
Pope-Hennessy 1966 J. Pope-Hennessy, The Portrait in the Renaissance (1966).
Portal 2000 J. Portal, Korea-Art and Archaeology (2000).
Serjeant 1972 R. B. Serjeant, Islamic Textiles-materials for a history up to the Mongol conquest(1972).
Seyirci 2001 M. Seyirci, "Alaeddin Kalesi", in, I. Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi, Konya, II. Cilt (2001) 267-269.
Şentürk - Johnson 1994 S. Şentürk - B. Johnson, Asya'dan Anadolu'ya İnen Rüzgar, Y.K.B. Exh. Cat. (1994).
Şentürk - Özpalabıyıklar 2004 S. Şentürk - S. Özpalabıyıklar, Power of Gold, Golds of Power, Y.K.B. Exb. Cat. (2004).
Talbot 2004 A-M. Talbot, "Revival and decline: voices from the Byzantine Capital", in, Byzantine Faith and Power 1261-1557, H. C. Evans (ed.), Exh. Cat. (2004), 17-64.
Turan 2006 O. Turan, "Ortaçağ Türkiye'sinde Türkler ve Yerliler", in, A. Y. Ocak (ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Aygarlığı, II. Cilt (2006) 467-71.
Turan 1993 O. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti (1993).
Turan 2000 S. Turan, Türkiye-İtalya İlişkileri, Selçuklular'dan Bizans'in sona Erişime (2000).
Türkmen 1992 E. Türkmen, The Essence of Rumi's Mesnevi (1992).
Ölçer 2005 N. Ölçer, "Anatolian Seljuks", in D. J. Roxburgh (ed.), Turks a journey of a thousand years 600-1600, Exh. Cat., (2005) 102-45.
Uyumaz 2006 E. Uyumaz, "Sultan Alaeddin Keykubad ve zamanı (1220-1237)", 107-115 in, A. Y.Ocak (ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı (2006).
Vryonis 1969/1970 S. Vryonis Jr, "The Byzantine legacy andOttoman forms", in D.O.P. No. 23/24, 1969/70, 251-308.
Williamson 1995 P. Williamson, Gothic sculpture 1140-1300 (1995).

ISSN: 1301-2746
Yayın Aralığı: Yıllık
Başlangıç: 1996
Yayıncı: Koç Üniversitesi AKMED (Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi)