Roma Dönemi Likya Hamamlarında Duvardan Isıtma Sistemleri -Patara ve Tlos Hamamları Örneğinde-

Wall Heating Systems in the Roman Period Lycian Baths -The Examples from Patara and Tlos-

Bu çalışma, Patara ve Tlos'daki Roma Dönemi'ne ait hamamlarda, yüzey kalıntıları ve kazılar sonucu elde edilen yeni bulgulardan hareketle, Likya hamamlarmdaki duvardan ısıtma sistemlerinin ayrıntılıca irdelenmesini ve bunların mimari özellikleri aracılığıyla bölgeler arası ilişkilerin saptanmasını içerir.Hamamların duvardan ısıtılmasmdaki amaç, hypokausttaki ısıyı duvarlara taşıyarak sıcak havadan en üst düzeyde yararlanmak ve böylece hamam içindeki ısı oranını artırabilmektir. Duvar ısıtma sisteminde en erken tegulae hamatae/tegulae mammatae kullanılmıştır. Bu teknikte geniş ve kare biçimli terrakotta levhaların köşelerinde metal çivilerin geçebileceği, içleri delik küçük ayaklar bulunur. Levhalar duvarlara metal çivilerle, "T" şeklinde kelepçelerle ya da nadiren terrakotta çivilerle sabitlenmiş ve duvarla ayaklı plakalar arasında kalan boşlukta, hypokausttan gelen sıcak havanın dolaşması sağlanmıştır.Duvar ısıtma sisteminde kullanılan en önemli ve yaygın bir diğer malzeme de tubu-/z'dir. Bu yöntemde duvar yüzlerine, hypokaustla bağlantılı delikli tuğlalar (künkler) duvar boyunca dizilirler. Delikli tuğlaların çok farklı tipte yapılmış örnekleri bulunmaktadır. Roma İmparatorluk hamamlarında, yaygın olan teknik tubulidir. Likya'da ise duvardan ısıtma sisteminde kullanılan en yaygın eleman terrakotta çivilerdir. Likya'da, pek çoğunun kazısı henüz yapılmamış olmasına rağmen, bugün için 10 antik kentteki toplam 14 hamam binasında terrakotta çivi kullanımı tespit edilmiştir; ancak duvardan ısıtma sistemi olmayan örnekler de mevcuttur.Duvar ısıtma sistemi elemanlarının üzerini örten kaplama levhalarının belirli bir Roma ölçüsü bulunmamakla birlikte, Likya'dakiler kare ya da dikdörtgen formlu ve eni boyunun 1:2, 2:3 ya da 4:5 oranına sahiptirler. Bu levhalar yatay ya da dikey örülebilmektedir.Tlos Palaestra Hamamı'nm kaldarium ve tepidariumunda, duvarların içine açılmış büyük, kemerli ve düz nişlerin içinde terrakotta çivi kullanımı tespit edilmiştir. Bu nişler, paneller şeklinde olup Likya'da, Tlos Palaestra Hamamı'na özgüdür. Nişlerin tamamında çivilerin üzerini kapatan terrakotta levhaların duvarlar üzerindeki oturma izlerini ve bacalar içinde sağlam kalmış terrakotta künkleri görmek mümkündür.Patara'da Nero-Vespasian, Hurmalık ve Küçük hamamlar, Tlos'da Palaestra ve Büyük Hamam, Kyaneai'da Antoninus Pius ve Limyra Hamamı'nda olduğu gibi Likya'daki birçok hamamda dışa taşkın kornişler üzerinde duvar ısıtma sistemlerinin bacaları görülmektedir. Nero-Vespasian, Hurmalık ve Küçük Hamam'da kornişlerin alt kısımları içe kavislidir ve böylelikle sıcak havanın, baca çıkışlarına daha kolay ulaşması için yarım yuvarlak bir tüp-yol yapılmıştır. Tlos Büyük Hamam'da kornişler dışa çıkıntılı ve alt kısımları düz, Palaestra Hamamı'nda ise alt kısımları düz üstleri açılıdır. Tonoz örtünün ağırlığını taşıyan kornişler, duvardan ısıtma sistemlerinin baca yuvaları için uygun birer çıkış kanalına dönüşmüşlerdir.Pompei Stabian Hamamı'nm kaldariumunda tegulae mammatae, tepidariumda ise tubuli kullanılmıştır. Ancak tubuli ve terrakotta çivi yöntemlerinin aynı hamamda birlikte kullanıldığı bir örnek şimdilik bilinmemektedir. Tlos Büyük Hamam, Patara Nero-Vespasian, Hurmalık ve Merkez hamamları ile Oenoanda Mİ 1, Sidyma ve Nisa hamamlarının duvarlarında düşey girintiler şeklinde baca kanalları, Patara Küçük Hamam'da ise yuvarlak baca yuvaları tespit edilmiştir. Nisa dışındakilerde, terrakotta çivi ve baca kanalları, aynı mekanlarda, bir arada kullanılmıştır. Bunların, birlikte mi yoksa farklı dönemlerde mi kullanıldıkları, hamamlarda yapılacak kazı çalışmalarıyla anlaşılabilecektir. Tlos Palaestra Hamamı'nda yalnızca terrakotta çivi kullanılırken, Büyük Hamam'da büyük bir olasılıkla duvardan ısıtma tekniği kullanılmamıştır ya da zayıf bir olasılıkla kullanılmışsa da bu tubuli olmalıdır. Eğer Tlos Büyük Hamam'da tubuli kullanımı kesinleşirse, bu Likya'da bilinen tekil örnek olacaktır.Tegulae mammataenin, terrakotta çivi ile aynı hamamda, birlikte kullanıldığı bir örnekte şimdilik bilinmemekle birlikte, Terrakotta çivi ve tegulae mammatae arasındaki benzerlik göz önüne alınacak olursa, Likya hamamlarında ileriki yıllarda, terrakotta çivi ve tegulae mammatae elemanlarının birlikte kullanıldığı hamam örneklerinin bulunması şaşırtıcı olmayacaktır. Böylece Merkezi Roma ve Eyaletlerdeki İmparatorluk hamamlarında, yaygın bir şekilde kullanım bulan ve en erken tarihli duvardan ısıtma elemanı tegulae mammataeden, Likya'nın özgün duvardan ısıtma elemanı terrakotta çiviye nerede, nasıl ve ne zaman geçildiği ve bu geçişin aşamalarının niteliği daha rahat anlaşılabilecektir.Isıtma yöntemlerinin birbirlerine göre farklı açılardan üstünlükleri olmasına karşın, Likya'nın bu özgün duvardan ısıtma sistemi elemanı, terrakotta çivi-, gelenekler, iklim, dayanıklılık, maliyet, teknik imkanlar, pratiklik, servis-bakım, yerel ustaların rahatça iş yapabilmesi ve 1000 m2'yi geçmeyen hamam yapılarında ısıdan elde edilecek randımanla ilişkili olarak, Merkez Roma dışında Likya ve tüm Akdeniz havzasına yayılmıştır.Merkez Roma'da terrakotta çivi tekniğinin kullanıldığı bir hamam örneğine rastlanmamıştır. Buna karşın, Roma İmparatorluk Çağı'nda bu yöntemin; Pergamon, Kourion (Kıbrıs), Knossos, Maktaris (Tunus), Gortyn, Cherchel, Tehouda ve Timgad, Kuzey-Batı Avrupa'da ve Levant'da (Filistin-Suriye) yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir. Likya Bölgesi dışında Anadolu'daki diğer İmparatorluk Dönemi Eyaletlerinde de sistem bilinmesine karşın, terrakotta çivi yönteminden ziyade tubuli kullanımının daha yaygın olduğu görülür. Örneğin Pamfilya Bölgesi hamamlarının genel tasar ve planlamada Likya'dan etkilenmiş olmasına karşın, duvardan ısıtma sisteminde, Likya'da yaygın kullanılan terrakotta çivi yöntemi yerine tubuliyi tercih etmesi ilginçtir.Terrakotta çivi kullanımının tam olarak nerede ve ne zaman ortaya çıktığı bilinememekle birlikte, tegulae mammataenin daha ilkel bir türü olduğu düşünülmektedir. Oysa tegulae mammatae ve t

___

  • Abbasoğlu 1982 H. Abbasoğlu, Pamphylia Bölgesi Roma Devri Hamamları (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, İstanbul 1982).
  • Adam 1984 J. P. Adam, La construction romaine; Materiaux et techniques (1984).
  • Baatz 1979 D- Baatz, Heizversuch an einer rekonstruierten Kanalheizung in der Saalburg, Saalb Jahrb 36 (1979).
  • Balland 1981 A. Balland, Les inscriptions de I'epogue imperiale du Letoon, Xanthos IX (1981).
  • Bayburtluoğlu 1983 C. Bayburtluoğlu, Lycia (1983).
  • Bayburtluoğlu 1984 C. Bayburtluoğlu, "Phaselis 1983", KST VI (1984) 289-300.
  • Bean 1978 G. E. Bean, Lycian Turkey (1978).
  • Benndorf - Niemann 1883 O. Benndorf - G. Niemann, Reisen in Lykien und Karien (1883).
  • Biers 1985 J. C. Biers, The Great Bath on the Lechaion Road. Corinth XVII (1985).
  • Brödner 1983; E. Brödner, Die römischen Thermen und das Antike Badewesen (1983).
  • Coulton 1987 J. J. Coulton, "Balboura Survey, 1986", AST V.I (1987) 205-211.
  • Crema 1959 L. Crema, L' Architettura romana III (1959).
  • Çevikl992 N. Çevik, "Hurmalık", in F. Işık, "Patara 91", KST XIV.2 (1992) 393-394.
  • Çevik - Kızgut 1994 N. Çevik - İ. Kızgut, "Hurmalık Hamamı", in F. Işık, "Patara 93", KST XVI.2 (1994) 255-256.
  • Çevik - Varkıvanç 2004 N. Çevik - B. Varkıvanç, An Evaluation of the Roman Rural Baths of Lycia in the Ligt of two New Examples from Trebenna and Typallia, Adalya VII, 2004, 223-249.
  • Eschebach 1979 H. Eschebach, Die Stabianer Thermen in Pompeji (1979).
  • Farrington - Coulton 1990 A. Farrington - J. J. Coulton, "Terracotta spacer pins in Lycian Bath Buildings", AnatSt 40, 1990, 55-67.
  • Farrington 1995 A. Farrington, The Roman Baths of Lycia. An Architectural Study (1995).
  • Gülşen 2006 F. F. Gülşen, KST XXVIII (2006) (in print)
  • Ginouves 1958 R. Ginouves, L'etablissement thermal de Gortys d'Arcadie (1958).
  • Ginouves 1962 R. Ginouves, Balaneutike. Recherches sur le bain dans I'antiquite greque (1962).
  • Hayes 1983 J. W. Hayes, The Villa Dionysus Excavations at Knossos: The Pottery, BSA 78(1983).
  • Heinz 1983 W. Heinz, Römische Thermen. Badewesen und Badeluxus (1983).
  • Işık 1990 F. Işık, "Patara 1989", KST XII.2 (1990) 29-55.
  • Işık 1991 F. Işık, "Patara 1990 Etkinlikleri", KST XIII.2 (1991) 235-258.
  • Işık 1999 F. Işık, Eine lykische Metropole erwacht aus ihrem 'Dornröschenschlaf', AW 30/5 (1999) 477-493.
  • Işık 2000 F. Işık, Patara. The History and Ruins of the Capital City of Lycian League (2000).
  • İnan 1998 J. İnan, Eine antike Stadt im Taurusgebirge. Lyrbe?-Seleukeia (1998).
  • İşkan 2001 F. Işık - H. İşkan - N. Çevik, Miliarium Lyciae, Patara Yol Kılavuz Anıtı / Das Wegweisermonument von Patara, Lykia IV (2001).
  • Kalinka 1920 E. Kalinka, Tituli Asiae Minoris II (1920).
  • Kızgut - Özhanlı 1996 İ. Kızgut - M. Özhanlı, "Hurmalık Hamamı", in F. Işık, "Patara 1994", KST XVII.2 (1996) 165-166.
  • Kızgut - Özhanlı - Aktaş - Gülşen 1997 İ. Kızgut - M. Özhanlı - Ş. Aktaş - F. Gülşen, "Hurmalık Hamamı Kazısı", in F. Işık, "Patara 95", KST XVIII. 2 (1997) 199-200.
  • Kızgut 1998 İ. Kızgut, "Liman Hamamı 1997", in F. Işık, "Patara 1997", KST XX.II (1998) 159-160.
  • Korkut 2003 T. Korkut, Zur lykischen Badearchitektur im Lichte der Thermen von Patara, IstMitt 53, 2003, 445 vdd.
  • Kunze - Schleif 1944 E. Kunze - H. Schleif, IV. Bericht über die Ausgrabungen in Olympia 1940-1941 (1944).
  • Kupke 1993 B. Kupke "Arbeiten in Stadtgebiet von Kyaneai", Lykische Studien I: Die Siedlungskammer von Kyaneai (1993).
  • Martin - Guiral 1999 M. Martin - L. Guiral, "Las Termas del Municipium Augusta Bilbilis Y su relacion con otros edificios anâlogos", in: J. DeLaine - D. E. Johnston, Roman Baths and Bathing. Proceeding of the First International Conference on Roman Baths held at Bath. 30 March-4 April 1992, JRA 37 (1999).
  • Mansel 1978 A. M. Mansel, Side. 1947-1966 Yılları Kazıları ve Araştırmalarının Sonuçlan (1978).
  • Pappalardo 1999 U. Pappalardo, The Suburban Baths of Herculaneum. JRA 37. Roman Baths and Bathing. Chapter 2: Design and Context (1999).
  • Radt 1999 W. Radt, Pergamon. Geschichte und Bauten einer antiken Metropole (1999).
  • Sackett 1992 L. H. Sackett, Knossos. From Greek city to Roman Colony. The Roman Pottery, BSA 21 (1992).
  • Schleif 1943 H. Schleif, Die neuen Ausgrabungen in Olympia und ihre bisherigen Ergebnisse fur die antike Bauforschung (1943).
  • Spitzelberger 1968 G. Spitz'elberger, Die römischen Ziegelstempel im nördlichen Teil der Provinz Raetien, Saalb Jahrb. 25 (1968).
  • Stendon - Coulton 1986 E. Stendon - J. J. Coulton, "Oenoanda: The Water supply and Aqueduct", AnatSt 36, 1986, 15-59.
  • Şahin 2002 S. Şahin, "Pamfilya/Likya Sınır Kentleri: Olbia ve Diğerleri", in: S. Şahin - M. Adak (eds.), Likya İncelemeleri I (2002) 9-32.
  • Wurster 1976 W. Wurster, "Antike Siedlungen in Lykien. Vorbericht über ein Survey-Unternehmen", AA 91 (1976).
  • Wurster. 1980 W. W. Wurster, "Survey aniker Stâdte in Lykien", in: Actes du colloque sur la Lycie Antique (1980) 29-36.
  • Yegül 1992 F. Yegül, Baths and Bathing in Classical Antiquity (1992).