Özgü ÇÖMEZOĞLU, İnci TÜRKOĞLU, Nevzat ÇELİK, Hüseyin Sami ÖZTÜRK

Likra'daki ünik bir keşif: Myra'nın Limanı Andriake'deki antik sinagog

Yabancı Öz Yok

A unique discovery in Lycia: the ancient synagogue at Andriake, Port of Myra

2009 yılında Myra-Andriake kazılarının ilk kazı sezonunda, Myra'nın liman mahallesi olan ve sonradan büyüyerek yine Myra'ya bağlı bir liman yerleşimine dönüşen Andriake'nin güney kıyısındaki merkezi liman yapıları bölgesinde, Horrea Hadriani'nin kuzeybatı köşesi önünde, daha önce literatürde yalnızca "Apsisli Yapı" olarak adlandırılan ve işlevi konusunda çeşitli varsayımlar öne sürülen kalıntıda kazılar gerçekleştirilmiştir. Ele geçen bulgular yapının hiç düşünülmediği halde bir sinagog olduğunu göstermiştir. Limanın kalbini oluşturan en önemli noktada bulunan yapının aynı sezonda kazısı bitirilmiş ve konsolidasyonu yapılmıştır. İçinde ortaya çıkartılan 282 parça eserin çoğunluğu apsis çukurundaki dolguda ele geçen erken eserlerdir.Mimari verilere göre Andriake sinagoğunun bu dönem bölgede var olan şapeller gibi apsisli ancak küçük boyutludur. Üç yapım evresi tespit edilmiştir. Ana odasının iki katlı olduğu ve apsis ile içindeki nişin ikinci kattan ancak kullanılmış olabileceği tespit edilmiştir. Apsis kısmı alt kat düzeyinde dolgulu inşa edilmiştir. Diğer fonksiyonlara yönelik olarak özellikle batı yanda mekânlar bulunmaktadır. Ele geçen veriler ve bunların benzerleriyle karşılaştırılmasıyla yapının büyük olasılıkla İ.S. 5.-6. yy.'da yapılmış olabileceği düşünülmektedir.Küçük buluntular arasında sinagog dönemine ait olan en önemli bulgular üç menora levhasına ait parçalar ile üç adet yazıttır. Tam ele geçen 1 nolu levhada, menora tasvirinin etrafında profilli bir çerçeve görülür. Profilli çerçevenin içinde ana öğe olarak bir menora (yedi kollu şamdan), bir yanında şofar (boynuz) ve diğer yanında etrog (bir tür narenciye) ve lulav (palmiye dalı) bulunmaktadır. Bunların haricinde yarım halde tamamlanabilen bir başka menora tasvirli levha, çok küçük bir parçası günümüze ulaşan bir başka levha ile bezemesiz bir levha, çeşitli trapez kesitli arşitrav parçaları, sütunçe ve korkuluk payeleri sayılabilir.Andriake sinagogu liman yerleşiminde, bir tapınak kuracak denli yeterlilikte bir Yahudi topluluğunun varlığını kanıtlamaktadır. Ancak çevresindeki diğer yapıların fonksiyonlarının henüz bilinmeyişi bu topluluğun niteliği ve niceliğini anlamak için yeterli değildir. Ayrıca kazıların yeni başlamış olması ve kentin neredeyse tamamının gömülü olması nedeniyle ana kent Myra'daki Yahudi topluluğu hakkında henüz bir şey bilinmemektedir. Beklenen, Myra'da da bir Yahudi cemaatinin olması yönündedir.Andriake'de bulunan sinagog, yerleşimin en anıtsal yapısı olan Granarium'un denize bakan cephesinin hemen kuzeybatısında bulunması ve giriş cephesinin limana yönelik olması, bunun yanı sıra yerleşim içinde merkezi konumda olması dikkat çekicidir.Anadolu'da bugüne kadar kazılarda sinagog yapısı açığa çıkartılan antik yerleşimler Priene, Miletos, Misis (Mopsuhestia) ve Sardis'tir. Bunlardan Priene ve Sardis'tekilerin sinagog olduğu kesindir ancak Miletos ve Misis'teki yapıların sinagog olduğu hâlâ tartışmalıdır. Bu yapılar plan tipleriyle Andriake'dekine benzemeseler de, Anadolu'daki sinagoglar hakkında İ.S. 4. yy.'dan İ.S. 7. yy. başlarına kadar bilgi verirler. Andriake sinagogu, Anadolu'da ortaya çıkartılan ve sinagog olduğundan şüphe duyulmayan üçüncü yapıdır. Diaspora sinagoglarında Musevilikle ilgili temel özelliklerin bulunmasının yanı sıra, yerel özelliklerin de şekillendirici olduğu kabul edilir.Likya Bölgesi'nde Yahudi varlığına ilişkin mimari ve ikonografik kanıtlar ilk kez bir arada ve kuşku içermeyen biçimde ele geçmiş ve Likya kültür katmanlarına bir yenisi daha eklenmiştir. Bu kanıtlar hem yazıtlar hem mimari dekorasyon ve ikonografik öğelerde hem de mimaride söz konusudur. Bulguların analizi sinagogun Î.S. 5.-6. yy.'lardan olduğunu göstermektedir. Andriake'deki arkeolojik ve epigrafik bulgular Anadolu'da Roma ve Bizans dönemlerini dinsel/sosyal yapılanmasmdaki Yahudi cemaatinin yerinin ve erken varlığının ve biçiminin anlaşılması üzerine önemli bir keşiftir. Bir liman yerleşimi olan Andriake'de keşfedilen sinagog hem limandaki Yahudi topluluğuna hem de ve özellikle limana ticaret için gelen Musevilerin kullanmasına yönelik yapılmıştır. Bu uluslararası ticaretin yansıdığı ana kent Myra'da da Yahudi cemaatinin devamı beklenebilir. Günlük yaşamda Yahudilerin kullandıkları diğer eşyalar erken Bizans Dönemi genel karakteri taşımaktadır, birbirinden ayırmak ve Yahudilerin kullanmış ve/veya üretmiş olduklarını belirlemek olanaksızdır. Dolayısıyla korkuluk levhalarmdaki kabartmalar Musevi varlığının anlaşılması açısından büyük önem taşımaktadır. Yan yana sıralanmış kandillerden oluşan friz parçası ünik bir bulgudur. Andriake yazıtlarında görülen "İsrael" kelimesi, Anadolu'daki Yahudi yazıtlarında nadir görünen bir ifadedir. Hellence yazıtlar ile Hellence şahıs isimleri Andriake'deki Yahudi cemaatinin Anadolu'nun diğer bölgelerinde olduğu gibi Hellenize olduğuna işaret ettiği gibi, Hellenceyi yazı dili olarak kullandığını da göstermektedir. Apsis çukurunda dolgu malzemesi olarak kullanılmış olan erken dönemlere ilişkin karışık malzemeler şimdilik Bizans öncesi Andriake'nin bir özeti gibidir. Andriake kazılarında keşfedilen bu bulgulardan sonra birçok kazı, depolarındaki bulgularını ve alanlarındaki kalıntıları bir kez daha gözden geçirmek zorundadır. Tüm bu bulgular Myra'da, Andriake'de ve bölgede yeni Yahudi izlerinin gelmeye devam edeceğini göstermektedir.

PDF

___

Alpaslan 1997 S. Alpaslan, "Demre Aziz Nikolaos Kilisesi'ndeki Trapez Kesitli Levhalar", Aclalya II, 1997, 235-247.
Avi-Yonah 1934 M. Avi-Yonah, "A Sixth Century Synagogue at Isfiya", The Quarterly of the Department of Antiquities in Palestine 3, 1934, 118-131.
Avi-Yonah 1981 M. Avi-Yonah, "The Mosaics of Mopsuhestia - Church or Synagogue?" in Levine 1981, 186-190.
Aydm 2007 A. Aydın, "Adana Müzesi'ndeki Kurşun Lahitler", Adalya X, 2007, 271-283.
Bahat 1981 D. Bahat, "A Synagogue at Beth-Shean", in Levine 1981, 82-85.
Bel, Iud. Iosephus, Bellum Iudaicum = The Jewish War, with an English translation by H. St. J. Thackeray - R. Marcus, I-VII (The Loeb Classical Library) (1926-1958).
Borchhardt 1975 J. Borchhardt, Myra: Eine lykische Metropole in antiker und byzantinischer Zeit (1975).
Botermann 1993 H. Botermann, "Griechisch-Jüdische Epigraphik: Zur Datierung der Aphrodisias-Inschriften", ZPE 98, 1993,184-194.
Budde 1969 L. Budde, Antike Mosaiken in Kilikien - I. Frühchristliche Mosaiken in Misis-Mopsuhestia (1969).
Çevik - Pedarros 2010 N. Çevik - I. Pimouguet-Pedarros, "Fortifications et systeme defensif de Myra: Recherches 2009", Anatolia Antiqua 30, 2010 (in press)
Çevik 2010a N. Çevik, "Likya'nm İlk Musevi Tapınağı", Aktüel Arkeoloji 13, Ocak 2010, 44-45.
Çevik 2010b N. Çevik, "Sunken metropolis of St. Nicolaus: Myra", Current World Archaeology 41, 2010, 18-25
Çevik 2010c N. Çevik, "The Ancient Synagogue Uncovered at Andriake, Port of Myra - the First in the Mediterranean Region of Anatolia", Bulletin of Judaeo-Greek Studies 2010 (in press).
Çevik et al. 2010a N. Çevik - S. Bulut - O. Tıbıkoğlu - B. Özdilek - A. Ç. Aygün, "Myra-Andriake Kazılarında İlk Yıl: 2009"/"The First Season of Excavations in Myra and Andriake: 2009", Anmed 8, 2010.
Çevik et al. 2010b N. Çevik - S. Bulut - O. Tıbıkoğlu - B. Özdilek - A. Ç. Aygün, "Myra - Andriake Kazılarında İlk Yıl: 2009", KST XXXII, (2010) (in press).
CIJ I J.-B. Frey, Corpus Inscriptionum Iudaicarum: Recueil des inscriptions Juives, Vol.I: Europe (1936).
CIJ II J.-B. Frey, Corpus inscriptionum Judaicarum: Recueil des inscriptions Juives qui vont du IIIe siecle avant Jesus-Christ au VIIe siecle de Notre ere, Vol. II: Asie-Afrique (1952).
CJZC G. Liideritz, Corpus Jüdischer Zeugnisse aus der Cyrenaika (Tübinger Atlas des vorderen Orients, Beiheft B 53) (1983).
CPJ I V. A. Tcherikover - A. Fuks, Corpus Papyrorum Judaicorum, Vol. I (1957). Dosick 1995 W. Dosick, Living Judaism: The Complete Guide to Jewish Belief, Tradition and Practice.
Dothan 1981 M. Dothan, "The Synagogue at Hammath Tiberias", in Levine 1981, 63-69.
Fine - Rutgers 1996 S. Fine - L. V. Rutgers, "New Light on Judaism in Asia Minor during Late Antiquity: Two Recently Identified Inscribed Menorahs", Jewish Studies Quarterly 3,1996,1-23.
Fine 1996 S. Fine (ed.), Sacred Realm, The Emergence of the Synagogue in the Ancient World (1996).
Fine 1996a S. Fine, "From Meeting House to Sacred Realm", in Fine 1996, 21-47.
Fitzpatrick-McKinley 2002 A. Fitzpatrick-McKinley, "Synagogue Communities in the Greco-Roman Cities", in J. R. Bartlett (ed.), Jews in the Hellenistic and Roman Cities (2002) 55-87.
Foerster 1981 G. Foerster, "A Survey of Ancient Diaspora Synagogues", in Levine 1981, 164-171.
Gignac 1977 F.T. Gignac, A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods,Vol. I: Phonology (1977).
Goodenough E.R. Goodenough, Jewish Symbols in the Greco-Roman Period (12 vols. 1953-1965).
Gough 1985 M. Gough, Alahan: An Early Christian Monastery in Southern Turkey (1985).
Habas 2000 L. Habas, "Bema and the Chancel Screen in Synagogues and Their Origin", in Levine - Weiss 2000, 111-130.
Hachlili 1996 R. Hachlili, "Synagogues in the Land of Israel: The Art and Architecture of the Late Antique Synagogues", in Fine 1996, 96-129.
Hayvard 2005 C.T.R. Hayvard (ed.), Interpretation of the Name Israel in Ancient Judaism and Some Early Christian Writings (2005).
Horbury - Noy 1992 W. Horbury - D. Noy, Jewish Inscriptions of Graeco-Roman Egypt.
Hula 1893 E. Hula, "Ein Judengemeinde in Tlos", in A. Holder (ed.), Eranos in Vindobonensis(1893) 99-103.
IJO W. Ameling, Incsriptiones Judaicae Orientis, Band II (2004).
IK Side J. Nolle (ed.), Side im Altertum, 2 vols., Inschriften griechischer Stâdte aus Kleinasien, Band I: IK 43 (1993); Band II: IK 44 (2001).
Ilan 2002 T. Ilan, Lexicon of Jewish Names in Late Antiquity, Part 1: Palestine: 330 BCE-200 CE (2002).
JIWE I D. Noy, Jewish Inscriptions of Western Europe, Vol. 1: Italy (excluding the City of Rome), Spain and Gaul (1993).
JIWE II D. Noy, Jewish Inscriptions of Western Europe, Vol. 2: The City of Rome (1995).
Kittel - Friedrich 19522 G. Kittel - G. Friedrich (eds.), Theological Dictionary of the New Testament, translated by G. W. Bromiley, Vol. VII (1952).
Kitzinger 1973 E. Kitzinger, "Observations on the Samson Floor at Mopsuestia", DOP 27, 133-144.
Krauss 1922 S. Krauss, S., Synagogale Altertümer (1922).
Kroll 2001 J. H. Kroll, "The Greek Inscriptions of the Sardis Synagogue", Harvard Theological Review, 94/1, 2001, 5-55.
Kubinska 1968 J. Kubinska, Les monuments funeraires dans les inscriptions grecques de l'Asie Mineure (1968).
Levine - Weiss 2000 L. I. Levine - Ze'ev Weiss (ed.), From Dura to Sepphoris: Studies in Jewish Art and Society in Late Antiquity; JRA Supplementary Series No. 40 (2000).
Levine 1981 L. I. Levine (ed.), Ancient Synagogues Revealed (1981).
Levine 2000 L. I. Levine, The Ancient Synagogue: The First Thousand Years (2000).
Levine 2000a L. I. Levine, "The History and Significance of the Menorah in Antiquity", in Levine - Weiss 2000, 131-153.
Maccabees- Maccabaeorum liber I: Septuaginta. Vetus Testamentum Graecum Autocritate Societatis Litterarum Gottingensis editum, W. Kappler (ed. erit.), Göttingen (1936).
Meiggs 1973 Meiggs, Roman Ostia (1973).
MGWJ Monatsschrift für Geschichte und Wissenschaft des Judentums.
Mussies 1994' G. Mussies, "Jewish Personal Names in Some Non-Literary Sources", in J. W. van Henten - P. W. van der Horst (eds.), Studies in Early Jewish Epigraphy (1994) 242-276.
Noy - Panayotov 2004 D. Noy - A. Panayotov, Inscriptiones Judaicae Orientis, Vol. I: Eastern Europe (2004).
Oehler 1909 Oehler, "Epigraphische Beitrâge zur Geschichte des Judentums", MGWJ 53 (1909)292-303, 443-452, 525-538.
Ötüken 2008 S. Y. Ötüken "2006 Yılı Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısı ve Duvar Resimlerini Koruma-Onarım Çalışmaları", KST 29 (2008) 137-156.
Petersen - Luschan 1889 E. Petersen - F. von Luschan, Reisen im südwestlichen Kleinasien, Band II: Reisen in Lykien, Milyas und Kibyratis (1889).
Rosenfeld - Menirav 1999 B. Z. Rosenfeld - J. Menirav, "The Ancient Synagogue as an Economic Center", Journal of Near Eastern Studies 58/4, 1999, 259-276.
Rott 1908 H. Rott, Kleinasiatische Denkmâler aus Pisidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien (1908).
Rutgers 1996 L. V. Rutgers, "Diaspora Synagogues: Synagogue Archaeology in the Greco-Roman World", in Fine 1996, 67-95.
Rutgers 1998 L. V. Rutgers, The Hidden Heritage of Diaspora Judaism (1998).
Schurer 1986 E. Schurer, The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ (175 BC-AD 135). A New English Version, revised and edited by G. Vermes - F. Millar - M. Goodman (1986).
Seager - Kraabel 1983 A. S. Seager - A. T. Kraabel, "The Synagogue and the Jewish Community", in G. M. A. Hanfmann (ed.), Sardis from Prehistoric to Roman Times (1983) 168-190.
Seager 1972 A.S. Seager, "The Building History of the Sardis Synagogue", AJA 76.4, 1972, 425-435.
Seager 1981 A.S. Seager, "The Synagogue at Sardis", in Levine 1981, 178-184.
Sed-Rajna 1985 G. Sed-Rajna, Ancient Jewish Art: East and West (1985).
Smith 1998 M.F. Smith, "Excavation at Oinoanda 1997: The New Epicurean Texts", AnatSt 48,1998, 125-170.
Squarciapino 1963 M.F. Squarciapino, "The Synagogue at Ostia", Archaeology 16, 1963, 104-203.
Symeon Metaphrastes Symeon Metaphrastes, Die Legendensammlung des Symeon Metaphrastes, A. Ehrhard (ed.) (1897).
TAM II, 2 E. Kalinka, Tituli Asiae Minoris, II: Tituli Lyciae Unguis Graeca et Latina conscripti, 2: Regio quae ad Xanthum flumen pertinet praeter Xanthum oppidum (1930).
Tekinalp 2000 V. M. Tekinalp, Geç Antik Dönem Sonrasında ve Ortaçağ'da (MS. 4-14. yy.)Andriake Kenti (Hacettepe University, unpublished doctoral dissertation, Ankara).
Trebilco 1994 P. R. Trebilco, Jewish Communities ii>Asia Minor (1994).
Türkoğlu 2000 İ. Türkoğlu, . "Anadolu'da Museviler -1-", Arkeoloji ve Sanat 95, Mart-Nisan 2000,19-25.
van Buren 1908 A. W. van Buren, "Inscriptions from Asia Minor, Cyprus and the Cyrenaica", JHS 28, 1908, 180-201.
van der Horst 19962 P. W. van der Horst, Ancient Jewish Epitaphs: An Introductory Survey of a Millennium of Jewish Funerary Epigraphy (300 BCE-700 CE) (1996).
von Gerkan 1922 A. von Gerkan, Der Nordmarkt und der Hafen an der Lowenbucht, Milet. Band I Heft 6 (1922).
Wiegand - Schrader 1904 Th. Wiegand - H. Schrader, Priene. Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren 1895-1898 (1904).
Wörrle 1995 M. Worrle, "Epigraphische Forschungen zur Geschichte Lykiens V: Die grie-chischen Inschriften der Nekropolen von Limyra", Chiron 25, 1995, 387-417.

ISSN: 1301-2746
Yayın Aralığı: Yıllık
Başlangıç: 1996
Yayıncı: Koç Üniversitesi AKMED (Suna & İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi)